Dokonywana konwersja przyjmować będzie formę konwersji długu lub wierzytelności – zależności od kategorii podmiotu, który w niej uczestniczy. Z perspektywy spółki będzie to konwersja długu na kapitał zakładowy, zaś z punktu widzenia wspólnika – konwersja posiadanej przez wspólnika wobec spółki wierzytelności na udziały w tejże spółce. Dokonanie konwersji w przeważającej części przypadków wiąże się podwyższeniem kapitału zakładowego spółki, zaś jej wynikiem jest utworzenie nowych udziałów albo akcji, które w zamian za umorzenie swej wierzytelności obejmuje wspólnik (wierzyciel).
Generalnie rzecz ujmując, pojęcie „konwersji” wierzytelności na kapitał zakładowy odnosi się do dwóch form podwyższenia tego kapitału:
- w zamian za wkład niepieniężny (wkład aportowy), kiedy to podwyższenie kapitału zakładowego następuje w drodze wniesienia do spółki wierzytelności wspólnika posiadanej wobec spółki w formie aportu (wkładu niepieniężnego).[1]
- w zamian za wkład pieniężny (wkład nieaportowy), kiedy to podwyższenie kapitału zakładowego następuje w drodze potrącenia wzajemnych wierzytelności pieniężnych.
Przeprowadzenie konwersji długu na kapitał niewątpliwie jest korzystne dla spółki – pomniejszając wysokość jej zadłużenia, konwersja poprawia płynność finansową spółki, w konsekwencji wpływając na wycenę jej wartości. Od strony księgowej następuje bowiem zmiana po stronie pasywów spółki – wierzytelność wspólnika wobec spółki zostaje przeniesiona z kategorii „zobowiązania” do kategorii „kapitały własne” z zaliczeniem na kapitał zakładowy (bądź też – w przypadku wystąpienia agio – zakładowy i zapasowy)[2].
Przepisy Kodeksu spółek handlowych zakazują wspólnikom spółek kapitałowych potrącania przysługujących im wierzytelności wobec spółki z wierzytelnością tej spółki wobec wspólnika tytułem należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji. Jednocześnie przepis zezwala na dokonanie potrącenia umownego, a ponadto – co wynika z konstrukcji przepisu – jednostronnego potrącenia dokonanego przez samą spółkę. Zgodnie bowiem z treścią art. 14 § 4 k.s.h. Wspólnik i akcjonariusz nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji. Nie wyłącza to potrącenia umownego. Przytoczony przepis przesądza zatem, iż w przypadku podniesienia kapitału zakładowego spółki kapitałowej będziemy mieli do czynienia z potrąceniem ustawowym bądź sui generis potrąceniem umownym[3].
Jednostronne potrącenie ze strony spółki (zwane potrąceniem ustawowym) dopuszczalne jest przy spełnieniu warunków potrącenia opisanych w art. 498 § 1 k.c.[4] Wówczas do skutku opłacenia akcji bądź udziałów dochodzi w drodze jednostronnego oświadczenia woli spółki o potrąceniu jej wierzytelności o wpłatę należnego wkładu na pokrycie udziałów z wierzytelnością przysługującą wobec spółki osobie, która te udziały objęła.
Przypomnieć należy, iż potrącenie jest formą wygaszania istniejących wierzytelności, prowadzącą do umorzenia wzajemnych należności i zobowiązań. Kompensata ta nie prowadzi jednak do realizacji świadczeń wzajemnych, a jedynie do krzyżowego zaliczenia jednej wierzytelności na poczet wierzytelności drugiej, przy czym obie wierzytelności umarzają się do wysokości wierzytelności niższej.
Celem regulacji art. 14 § 4 k.s.h. jest zabezpieczenie interesu spółki poprzez zapewnienie dokonywanym przez wspólników wkładom realnego (efektywnego) charakteru i rzeczywistego wniesienia do spółki przyrzeczonego wkładu[5]. Funkcją przytoczonego przepisu jest przeciwdziałanie sytuacji, w której wspólnik obejmowałby w spółce kapitałowej jednostki uczestnictwa zaciągając zobowiązanie do pokrycia ich wkładem pieniężnym, a następnie dokonywałby ustawowego potrącenia swojej wierzytelności wobec spółki z wierzytelnością spółki wobec niego. Funkcją kapitału zakładowego jest przede wszystkim zapewnienie spółce niezbędnego majątku celem rozpoczęcia lub dalszego prowadzenia działalności[6]. Mając zatem na uwadze konieczność zabezpieczenia interesów spółki, w art. 14 § 4 k.s.h. ustawodawca wprowadził podmiotowy zakaz potrącenia jednostronnego poprzez pozbawienie możliwości złożenia takiego oświadczenia przez wspólnika, z pozostawieniem jednak stronom możliwości dokonania potrącenia umownego, bądź też jednostronnego potrącenia wierzytelności przez spółkę[7].
Dokonanie potrącenia w procesie podwyższenia kapitału zakładowego poprzedza szereg czynności. Na wstępie wskazać należy, iż podwyższenie kapitału zakładowego związane z utworzeniem nowych udziałów powoduje konieczność podjęcia przez zgromadzenie wspólników stosownej uchwały, w której to wskazuje się sposób pokrycia nowoutworzonych udziałów bądź akcji. W przypadku gdy wspólnik jest wierzycielem spółki, której kapitał zakładowy ma zostać podwyższony (i), i zobowiązuje się on do pokrycia nowo obejmowanych udziałów wkładem pieniężnym (ii), to po przeprowadzeniu czynności związanych z podniesieniem kapitału (iii) takich jak podjęcie uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego, zmiana umowy spółki, złożenie oświadczenia o przystąpieniu do spółki i objęciu udziałów, dopuszczalne jest złożenie przez spółkę oświadczenia o potrąceniu wierzytelności wspólnika z wierzytelnością spółki z tytułu wpłaty na poczet udziałów (potrącenie ustawowe) bądź też zawarcie pomiędzy udziałowcem a spółką umowy o potrąceniu wzajemnych należności (potrącenie umowne).
W konsekwencji powyższego wierzytelność spółki wobec wspólnika z tytułu jego zobowiązania do wniesienia określonej wysokości wkładu pieniężnego zostaje potrącona z wierzytelnością wspólnika wobec spółki z danego tytułu (np. udzielonej spółce pożyczki).
Część komentatorów odróżnia skutki powodowane przez potrącenie jednostronne dokonywane przez spółkę i potrącenia umownego, którego dokonują spółka i wspólnik na postawie zgodnych oświadczeń woli. W doktrynie wyrażane były bowiem wątpliwości, w jaki sposób winno być traktowane jednostronne potrącenie dokonywane przez spółkę wobec wspólnika, zgodne z art. 14 § 4 k.s.h. Część przedstawicieli opowiadała się za zaliczaniem takiego potrącenia spółki wobec wspólnika w kategorii wkłady niepieniężnego (aportu), skutkującego tym, że wierzytelność spółki wygasa, zaś spółka otrzymuje przysporzenie którego równowartość powoduje odpowiednie zmniejszenie stanu jej zobowiązań.
Po pierwsze, rodzaj dokonywanego wkładu przesądza już sama treść uchwały o podniesieniu kapitału zakładowego – w uchwale wskazuje się bowiem sposób pokrycia nowoutworzonych udziałów, z wyraźnym zastrzeżeniem, czy na ich pokrycie obejmujący je wspólnik wniesie do spółki wkład niepieniężny. Art. 158 § 1 k.s.h. zastrzega bowiem, że jeżeli wkładem do spółki w celu pokrycia udziału ma być w całości albo w części wkład niepieniężny (aport), umowa spółki powinna szczegółowo określać przedmiot tego wkładu oraz osobę wspólnika wnoszącego aport, jak również liczbę i wartość nominalną objętych w zamian udziałów. Tym samym, jeżeli podwyższenie kapitału zakładowego spółki wymaga zmiany jej umowy (najczęściej również ustalenia jej nowego tekstu jednolitego), to już sama treść uchwały o zmianie umowy spółki wymaga szczegółowego określenia przedmiotu tego wkładu. Powyższe potwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 14 grudnia 2004 r. sygn. FSK 1408/04 (LEX nr 147669), w którym to sąd ten wskazał, że o tym, czy konwersja wierzytelności przysługującej wspólnikowi wobec spółki na jej udziały przybierze postać wkładu pieniężnego lub niepieniężnego kapitału zakładowego, decyduje treść uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego. Po drugie, w art. 14 § 4 k.s.h. ustawodawca odwołuje się do pojęcia „wpłat na poczet udziałów”, co samo w sobie uzasadnia tezę, że odnosi się do wierzytelności pieniężnych, albowiem wskazuje, że rozliczenie pokrycia jednostek uczestnictwa w spółce nastąpi w pieniądzu.
Potrącenie wierzytelności wspólnika wobec spółki z wierzytelnością spółki z tytułu wpłaty na udziały możliwe będzie zatem jedynie wówczas, gdy wspólnik zobowiązał się wnieść do spółki wkład pieniężny. Brak jest podstaw, aby wkład pieniężny traktować jako aport z tego tylko względu, że zamiast zapłaty gotówką lub pieniądzem bankowym zastosowane zostanie potrącenie wierzytelności pieniężnych, dopuszczalne w świetle przepisów zarówno Kodeksu cywilnego jak i Kodeksu spółek handlowych.
Podsumowując, potrącenie umowne, o którym mowa w art. 14 § 4 k.s.h. stanowi uproszczony sposób wniesienia wkładu pieniężnego tytułem pokrycia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, zaś samo dokonanie potrącenia umownego jest jednoznaczne z realizacją przez wspólnika obowiązku wniesienia wkładu pieniężnego do spółki. Bez znaczenia jest przy tym, że opłacenie udziałów nie jest realizowane przez wpłatę pieniądza (gotówki) lub za pomocą przelewu bankowego środków do spółki. W mojej ocenie kluczowym aspektem jest zmiana zachodząca po stronie pasywów spółki – powoduje bowiem nie tylko pomniejszenie zobowiązań spółki, ale i powiększenie jej kapitałów własnych.
Kończąc, wskazać jeszcze należy, że ustalenie, czy w sprawie mamy do czynienia z wkładem pieniężnym bądź niepieniężnym będzie miało znaczące skutki na gruncie przepisów podatkowych.
Autor: Olga Skonieczna
_________________
[1] Opisana konstrukcja, w której ta sama osoba staje się podmiotem praw i obowiązków w ramach tego samego stosunku prawnego określana jest mianem konfuzji. Jeżeli przedmiotem wkładu wspólnika do spółki jest zatem jego wierzytelność wobec spółki, to skutkiem jej wniesienia jest wygaśnięcie wierzytelności z mocy prawa.
[2] KSH Bieniak 2024 wyd. 9 / Tofel, Legalis.
[3] Zakres regulacji art. 14 § 4 k.s.h. odnosi się wyłącznie do należnych wpłat na poczet „udziałów lub akcji” co należy interpretować w sposób ścisły. Oznacza to, że poza zakresem przepisu pozostaną zatem wszelkie inne świadczenia wspólnika na rzecz spółki, które nie są bezpośrednio związane z objęciem praw udziałowych. Świadczeniem takim będą np. dopłaty (tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2010 r. sygn. III CZP 117/09).
[4] M. Rodzynkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, WKP 2018, art. 14.
[5] KSH red. Jara 2024 wyd. 5 / Kupryjańczyk.
[6] KSH Bieniak 2024 wyd. 9 / Tofel.
[7] Ibidem
