Niewątpliwie żyjemy w czasach, gdy skończył się ład międzynarodowy, a tym samym zaburzony został łańcuch dostaw surowców oraz materiałów wykorzystywanych w przemyśle. Efektem wspomnianych zdarzeń jest znaczny wzrost cen surowców, materiałów budowlanych oraz kosztów okołobudowlanych. Tymczasem sektor budownictwa odgrywa znaczącą rolę w polskiej gospodarce, stanowiąc 7,4 % PKB1. Niemal każda inwestycja budowlana wymaga zaangażowania odpowiednio dużego zasobu ludzkiego oraz kapitałowego, materiałowego. Tym samym zagadnienie dotyczące możliwości waloryzacji wynagrodzenia wykonawcy robót budowlanych ma istotne znaczenie nie tylko gospodarcze, ale i społeczne.
Wielu wykonawców zawierało umowy w okresie, gdy można było względnie przewidzieć wzrost cen materiałów budowlanych oraz usług okołobudowlanych, natomiast nikt nie był przygotowany na sytuację, w której obecnie się znajdujemy. Jest to sytuacja nadzwyczajna, gdyż od dziesięcioleci nie było konfliktu zbrojnego tuż przy polskiej granicy, co więcej powiązania gospodarcze między krajami nigdy nie były tak duże. Tymczasem zamknięcie jednego rynku gospodarczego lub nawet tylko ograniczenie jego efektywności poprzez sankcje ma ogromny wpływ na sytuację makro- oraz mikro-gospodarczą pozostałych uczestników obrotu gospodarczego.
Zjawisko ekonomiczne wyrażające się znaczącą podwyżką cen materiałów budowlanych, surowców oraz kosztów okołobudowlanych, zostało dostrzeżone również przez przedstawicieli władzy wykonawczej i ustawodawczej2. Świadczy to o tym, iż mamy do czynienia z poważnym problemem gospodarczym, w wyniku którego zagrożona jest nie tylko rentowność poszczególnych firm, ale również cały sektor gospodarki.
Przygotowanie do złożenia oferty – o czym należy pamiętać?
W polskim porządku prawnym inwestycje budowlane z udziałem podmiotu publicznego w większości przypadków wymagają przeprowadzenia przetargu ograniczonego lub nieograniczonego. Z uwagi na to, że procedury przetargowe zostały uregulowane w ustawie z 11 września 2019 r. Prawo zamówień Publicznych (dalej „ustawa o pzp”), przeprowadzenie całego przedsięwzięcia wymaga odpowiedniego przygotowania także ze strony wykonawcy.
W pierwszej kolejności wykonawca, zanim zgłosi swoją ofertę, powinien przeprowadzić wewnętrzną analizę tego, czy dane przedsięwzięcie będzie dla niego korzystne finansowo. W tym celu powinien sporządzić kosztorysy zawierające wycenę cen materiałów, koszty robocizny, oraz uwzględniające dodatkowe koszty okołobudowlane. Po dokonaniu tych czynności wykonawca powinien dysponować wiedzą co do zakładanego zysku i ewentualnej zakładanej straty na tym kontrakcie.
Klauzula waloryzacyjna art. 439 ustawy o pzp
Umowy o roboty budowlane udzielane w trybie zamówień publicznych na okres przekraczający 12 miesięcy powinny zawierać klauzule waloryzacyjne3, zaś umowy zawierane na krótszy czas mogą zawierać jedynie postanowienia związane z waloryzacją wynagrodzenia.
Urząd Zamówień Publicznych, wziąwszy pod uwagę możliwość wpływu czynników zewnętrznych na treść, wysokość i ekwiwalentność świadczeń, wydał komunikat dotyczący klauzuli waloryzacyjnej w świetle regulacji ustawy o pzp. W punkcie 1 komunikatu zatytułowanym „obowiązek waloryzacji”, napisano: „Zadaniem waloryzacji umownej jest zatem urealnienie wynagrodzenia wykonawcy w przypadku zmian ceny materiałów lub kosztów związanych z realizacją kontraktu publicznego. Warto również podkreślić, iż ten mechanizm urealnienia wynagrodzenia wykonawcy w zależności od okoliczności (wzrostu lub spadku cen lub kosztów) dotyczy zarówno podwyższenia, jak i obniżenia wynagrodzenia. Zapewnia tym samym równość stron czy prawidłowy rozkład ryzyk kontraktowych. Zamówieniowe klauzule waloryzacyjne zyskują na znaczeniu zwłaszcza w aktualnej sytuacji gospodarczej, w której obserwujemy m.in. znaczny wzrost cen materiałów i robót budowlanych, braki kadrowe i sprzętowe, wstrzymanie dostaw produktów, komponentów produktu lub materiałów, trudności w dostępie do sprzętu czy też realizacji usług transportowych. Wskazane przykładowo czynniki zewnętrzne wywierają wpływ na opłacalność realizowanego zamówienia i mogą znacząco ograniczać płynność przedsiębiorstw, stąd niezmiernie istotne dla uczestników rynku zamówień publicznych jest prawidłowe kształtowanie oraz stosowanie waloryzacji umownej. Klauzula waloryzacyjna sformułowana w sposób precyzyjny, z poszanowaniem interesów stron kontaktu publicznego, pozwoli ochronić interesy finansowe wykonawcy, zaś zamawiającemu zapewni należytą, terminową i bezpieczną realizację zamówienia publicznego”4. Jako trafne należy uznać wnioski wysunięte przez Urząd Zamówień Publicznych zawarte w omawianym dokumencie, iż: „(…) prawidłowo skonstruowana klauzula waloryzacyjna: jest instrumentem sprzyjającym zwiększeniu konkurencyjności postępowań o udzielenie zamówienia publicznego; jest elementem odpowiedniego rozkładu ryzyk kontraktowych; sprzyja sprawnej realizacji inwestycji; winna być adekwatna do sytuacji rynkowej; nie może stanowić remedium na zaniżoną kalkulację ceny oferty”5. Mimo wydawać by się mogło pozytywnych aspektów w/w postanowień umownych, część podmiotów z udziałem Skarbu Państwa nie stosuje klauzul waloryzacyjnych i tym samym naraża Skarb Państw na dodatkowe koszty związane z postępowaniem sądowym, gdyż, jak łatwo się domyślić, wykonawcy po wyczerpaniu możliwości kontraktowych i ustawowych wdają się w spór sądowy z zamawiającym6.
Możliwość zmiany umowy na podstawie art. 455 ust. 1 punkt 4 ustawy o pzp
Polski ustawodawca przewidział, iż: „dopuszczalna jest zmiana umowy bez przeprowadzenia nowego postępowania o udzielenie zamówienia publicznego m.in. w sytuacji, gdy konieczność zmian umowy spowodowana jest okolicznościami, których zamawiający, działając należytą starannością, nie mógł przewidzieć, o ile zmiana nie modyfikuje ogólnego charakteru umowy a wzrost ceny spowodowany każdą kolejną zmianą nie przekracza 50% wartości pierwotnej umowy” (art. 455 ust. 1 punkt 4 ustawy o pzp).
Przez nieprzewidziane okoliczności należy rozumieć: „W konsekwencji przez niemożność przewidzenia w chwili zawarcia umowy okoliczności skutkujących koniecznością dokonywania w niej zmian nie należy rozumieć zdarzenia nieprzewidzianego przez strony, lecz zdarzenie, którego zaistnienie w normalnym toku rzeczy było mało prawdopodobne, przy czym niemożliwość przewidywalności określonych zdarzeń przez zamawiającego powinna być określona w sposób obiektywny. Ustalenie to powinno prowadzić do wniosku, że zamawiający, przygotowując się do wszczęcia postępowania, przeanalizował swoje potrzeby w zakresie przedmiotu świadczenia jego zakresu oraz warunków realizacji. Okoliczności skutkujące koniecznością wprowadzenia zmian do umowy o wykonanie zamówienia publicznego, mieszczące się w zakresie omawianej przesłanki, muszą mieć charakter przekraczający standardowe ryzyka związane z realizacją kontraktu o określonym charakterze. (…) Co do zasady za okoliczności niemożliwe do przewidzenia i niezależne od stron umowy należy uznać m.in. zjawiska gospodarcze zewnętrzne w stosunku do stron umowy i w pełni od nich niezależne, jak na przykład: gwałtowna dekoniunktura, ograniczenie dostępności surowców, istotny wzrost cen materiałów. Należy jednak podkreślić, iż wskazane przykładowe okoliczności uzasadniające dokonanie zmiany umowy, tj. gwałtowna dekoniunktura, ograniczenie dostępności surowców, istotny wzrost cen materiałów, muszą mieć charakter na tyle nadzwyczajny, że zamawiający, dochowując należytej staranności, nie mógł obiektywnie przewidzieć ich zaistnienia lub skali ich zaistnienia. Muszą one wynikać z okoliczności niemających swojego uzasadnienia w normalnych relacjach gospodarczych, w szczególności obserwowanych wahaniach cen na rynku określonych dóbr, zmianach inflacyjnych itp. Jeśli określone zdarzenia społeczne, finansowe lub ekonomiczne były lub są obserwowane w gospodarce i cechuje je określona ciągłość lub cykliczność, to winny być one uwzględniane w ramach klauzul umownych, o których mowa w art. 455 ust. 1 pkt 1 Pzp, zastosowanie których umożliwia przywrócenie zachwianej tymi zdarzeniami równowagi w umowie łączącej strony”7.
Pomocne może być również oparcie się o ustawodawstwo unijne zgodnie, z którym: „Pojęcie niemożliwych do przewidzenia okoliczności odnosi się do okoliczności, których nie można było przewidzieć pomimo odpowiednio starannego przygotowania pierwotnego postępowania o udzielenie zamówienia przez instytucję zamawiającą, z uwzględnieniem dostępnych jej środków, charakteru i cech tego konkretnego projektu, dobrych praktyk w danej dziedzinie oraz konieczności zagwarantowania odpowiedniej relacji pomiędzy zasobami wykorzystanymi na przygotowanie postępowania a jego przewidywalną wartością”8. Trzeba pamiętać, że zmiana treści umowy zgodnie z przytoczoną wyżej dyrektywą unijną: „Nie może (...) mieć zastosowania w sytuacjach, w których modyfikacja powoduje zmianę charakteru całego zamówienia, na przykład przez zastąpienie zamawianych robót budowlanych, dostaw lub usług innym przedmiotem zamówienia lub przez całkowitą zmianę rodzaju zamówienia, ponieważ w takiej sytuacji można zakładać hipotetyczny wpływ na wynik”9.
W piśmiennictwie przestawia się następujące stanowisko: „(…) Nie ulega wątpliwości, że pojęcie „charakter umowy” obejmuje w szczególności zakres przedmiotowy umowy. W ramach oceny charakteru umowy bierze się pod uwagę jej najistotniejsze elementy, w tym w szczególności to, czy mamy do czynienia z zastąpieniem zamawianych robót budowlanych, ze zmianą dostaw lub usług czy też w ogóle z innym przedmiotem zamówienia lub całkowitą zmianą rodzaju zamówienia, ponieważ w takiej sytuacji można zakładać hipotetyczny wpływ na wynik postępowania. Przykładem zmiany charakteru umowy może być:
1) zmiana przedmiotu zamówienia z usług na roboty budowlane,
2) zmiana umowy na czas określony na umowę na czas nieokreślony,
3) zmiana zamówienia publicznego na koncesję,
4) zastąpienie przedmiotu świadczenia głównego innym przedmiotem, który nie był wcześniej przewidziany,
5) zmiana postanowień prowadząca do odmiennej oceny charakteru umowy (np. zmiana umowy leasingu na umowę sprzedaży)”10.
Zmiana umowy w opisywanym przedmiocie może nastąpić na wniosek wykonawcy skierowany do zamawiającego i uzasadniony w wyczerpujący sposób. Należy przez to rozumieć nie tylko opis sytuacji wykonawcy, ale również oparcie się o dowody w postaci faktur, listy zakupowej, informacji od producentów, dostawców o wzroście cen produktów bądź brakiem określonych elementów zamówienia. Powołanie się we wniosku o zmianę umowy jedynie z uwagi na inflację czy wojnę na Ukrainie, może być niewystarczające dla zamawiającego lub dla sądu rozpoznającego sprawę.
Sądowa waloryzacja wynagrodzenia
W przypadku, gdy mimo podjętych działań nie udało się wykonawcy dojść do porozumienia z zamawiającym i nie doszło do zmiany wynagrodzenia, krokiem umożliwiającym obronę swoich praw jest złożenie pozwu do sądu. Wdanie się w spór sądowy powinno zostać poprzedzone odpowiednim działaniem tj. przygotowaniem wszystkich dowodów, które mogą zostać wykorzystane w trakcie postępowania sądowego, jak np. przesłane do producentów zapytania dotyczące dostępności materiałów, terminów dostępności, korespondencji pomiędzy wykonawcą a zamawiającym, kosztorysów budowlanych.
Na uwadze należy mieć to, że w postępowaniu sądowym dotyczącym waloryzacji wynagrodzenia możemy dochodzić wynagrodzenia za prace, które nie zostały jeszcze wykonane. Natomiast jeżeli część prac została wykonana, to możemy dochodzić odszkodowania. Skutkować to będzie wskazaniem innej podstawy prawnej naszego powództwa. Pomimo tego, że sąd rozpoznający sprawę nie jest związany podstawą prawną dochodzonego roszczenia, przyjmuje się w praktyce sądowej, iż dobrze przygotowane pismo procesowe zawiera poza argumentacją dotyczącą stanu faktycznego, również wskazanie podstawy prawnej roszczenia.
Nadto, w postępowaniu sądowym konieczne będzie przeprowadzenie przez sąd dowodu w postaci opinii biegłego z zakresu budownictwa lub rzeczoznawcy kosztorysowego robót budowlanych. Opinia biegłego sądowego będzie stanowić ważny element materiału dowodowego i w przypadku, gdy będzie niekorzystna dla wykonawcy, przekonanie sądu do stanowiska wykonawcy może okazać się bardzo trudne, a wręcz niemożliwe. Oczywistym jest również to, że każdej ze stron postępowania przysługuje uprawnienie do kwestionowania opinii biegłego, co jednak wiąże się z dodatkowymi kosztami związanymi z wydaniem opinii uzupełniającej i dodatkowym czasem na jej przygotowanie.
Polski ustawodawca przewidział możliwość sądowej waloryzacji wynagrodzenia w oparciu o art. 632 kodeksu cywilnego bądź o art. 3571 kodeksu cywilnego. Pierwszy z wymienionych przepisów odnosi się do sytuacji, w której mamy do czynienia ze „zwyczajną” zmianą rynkową i stanowi: „Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę11. W piśmiennictwie wskazuje się, że: „Wprawdzie zmiana stosunków nie musi być nadzwyczajna, lecz liczy się tylko zmiana niespodziewana, nie dająca się przewidzieć w normalnych okolicznościach (obiektywnie), a nie taka, której akurat strony konkretnej umowy nie mogły przewidzieć. Przesłanka nieprzewidywalności powinna być zatem zobiektywizowana i odnoszona do większej skali skutków gospodarczych zmiany okoliczność. Przykładowo w orzecznictwie za zmiany uzasadniające zastosowanie art. 632 § 2 kc uznano zaskakującą podwyżkę podatku VAT oraz gwałtowny wzrost cen za materiały budowlane (…)”12.
W prawidłowej ocenie sytuacji procesowej wykonawcy może być pomocne zapoznanie się z przytoczonym poniżej orzeczeniem Sądu Najwyższego:
„ (…) Jeżeli bowiem w pierwszej sytuacji chodzi o zmianę treści stosunku obligacyjnego także przy uwzględnieniu elementu słuszności (rozważenie interesów stron i zasad współżycia społecznego), to w sytuacji drugiej podstawowe znaczenie ma czynnik natury ekonomicznej, tj. zachowanie względnej, odpowiedniej równowagi pomiędzy świadczeniem niepieniężnym wykonawcy robót budowlanych i poziomem należnego mu wynagrodzenia ryczałtowego (relacja „rozmiaru lub kosztów prac” i określonego w umowie „ryczałtu”). W rozpoznawanej sprawie o „kosztach prac” zadecydował poziom cen materiałów, który wzrósł się w 2007 r., tj. w toku wykonywania umowy zawartej dwa lata wcześniej. Już element skali tej podwyżki (23,87%, w tym - inflacja w zakresie materiałów budowlanych 7,8%, wzrost cen ponad poziom inflacji o 16%), przedmiotowy zasięg wzrostu (zdecydowana większość materiałów budowalnych w związku z odnotowanym boomem na rynku budowlanym) oraz sam okres (tempo) wspomnianego wzrostu, mogłoby - obiektywnie rzecz biorąc - świadczyć o wystąpieniu istotnej zmiany stosunków w rozumieniu art. 632 § 2 k.c. Doszło bowiem do wzrostu materiałów budowalnych w określonym czasie o prawie 1/4 ich poziomu z chwili zawarcia umowy o roboty budowlane. Należy stwierdzić, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych po blisko 10 - letnim okresie ich stabilizacji, może być uznany za zaistnienie sytuacji nadzwyczajnej i nieprzewidywalnej w chwili zawierania umowy (uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2008 r., III CSK 184/08, nie publ.; uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2013 r., IV CSK 568/12, OSNC-ZD 2014, z. 1, poz. 18)”.
W dalszej części uzasadnienia Sąd Najwyższy wywiódł:
„(…) Nawet starannie kalkulujący przedsiębiorca budowlany nie zawsze jest w stanie przewidzieć nagły wzrost ceny materiałów budowlanych o znacznej skali, mimo określonych, wcześniejszych zaszłości na rynku budowlanym. Nie ma bowiem powodu do sugestii, że są to przewidywalne zmiany cykliczne. Przyjmowanie cen kosztorysowych niższych od średnich cen krajowych w toku procedury zamówieniowej może być brane pod uwagę przy określaniu skali „rażącej straty”, jaką ponosi wykonawca zastrzegający wynagrodzenie ryczałtowe w umowie o roboty budowlane. Nie ma natomiast związku z zagadnieniem przewidywalności istotnych zmian stosunków. (…)”13.
Niewątpliwie argumentacja prawna zbudowana w oparciu o autorytet Sądu Najwyższego, jak i przedstawicieli piśmiennictwa, w połączeniu z ściśle określonym stanem faktycznym sprawy, może skutkować pozytywnym dla wykonawcy załatwieniem sprawy. Jednakże należy mieć na uwadze to, że w niektórych umowach o roboty budowlane wyłączona zostaje możliwość stosowania artykułu 632 § 2 kodeksu cywilnego. Tym samym nasza argumentacja powinna zostać zbudowana na artykule 357 1 kodeksu cywilnego.
Przepis artykułu 357 1 kodeksu cywilnego odnosi się do sytuacji nadzwyczajnych i należy go stosować w wyjątkowych sytuacjach. W opinii piszącego artykuł taką nadzwyczajną sytuacją może być np. wojna na Ukrainie lub zamknięcie giełdy towarowej na jednym z kluczowych rynków. Każda z wymienionych sytuacji jest zdarzeniem nadzwyczajnym i skutkującym zamknięciem łańcucha dostaw, niepokojem na globalnym rynku towarów, co może być powodem dynamicznego wzrostu cen materiałów budowlanych. Zastosowanie tego przepisu będzie mieć miejsce wówczas, gdy zostaną zmaterializowane następujące przesłanki:
1) nadzwyczajna zmiana stosunków;
2) nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub groźba rażącej straty dla jednej ze stron;
3) związek przyczynowy między zmianą stosunków a utrudnieniami w wykonaniu zobowiązania czy groźbą straty;
4) nieprzewidziane przez strony przy zawieraniu umowy wpływu zmiany stosunków na wykonanie zobowiązania.
Ze względu na stopień skomplikowania omawianych zagadnień wysoce zasadne jest to, aby posługiwać się orzecznictwem sądowym, które stanowi wytyczne do prawidłowego argumentowania stanowiska w sprawie. I tak, za nadzwyczajną zmianę stosunków, w orzecznictwie sądowym przyjmuje się: „(…) taki stan rzeczy, który zdarza się rzadko, a jednocześnie jest niezwykły, niebywały, wyjątkowy, normalnie niespotykany (…) Nadzwyczajny charakter należy przypisać między innymi takim zmianom stosunków jak: hiperinflacja, kryzys gospodarczy, gwałtowna zmiana poziomu cen na określonym rynku, długotrwały paraliż środków transportu lub łączności czy zmiana ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa”14.
W opracowaniach przedstawicieli piśmiennictwa podnosi się, iż: „Zdarzenia natury makroekonomicznej (np. gwałtowny spadek PKB), na ogół nie mają samodzielnego znaczenia dla zastosowania art. 3571. Natomiast ich wpływ na uwarunkowania bezpośrednio związane z wykonywaniem danego zobowiązania, (np. gwałtowny spadek podaży lub popytu i związana z nim zmiana cen danego towaru lub usługi) mogą nabrać takiego znaczenia”15 oraz:
„Biorąc jednak pod uwagę współczesne realia, w których dzięki nowym technologiom jesteśmy w stanie niwelować skutki nieurodzajów, klęsk żywiołowych czy też innych nadzwyczajnych zdarzeń, a często nawet potrafimy je przewidzieć i im zapobiec – ścisłe rozumienie klauzuli rebus sic stantibus spowoduje, że nie znajdzie ona w ogóle zastosowania. W obecnych czasach to przede wszystkim zmiany gospodarcze będą powodowały, że wykonanie zobowiązania zgodnie z jego pierwotną treścią będzie skutkowało po jednej ze stron szkodą bądź nadmiernymi trudnościami” 16.
Spełnienie przesłanki z art. 357 1 k.c. wymaga, żeby wskutek nadzwyczajnej zmiany stosunków zaistniała nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub rażąca strata. Zmiana okoliczności, o której mowa, powinna zatem doprowadzić do znaczącego zachwiania równowagi kontraktowej, zakwestionowania ekonomicznego sensu świadczeń i zniweczenia celów, których osiągnięcie strony zakładały, zawierając umowę. Należy przy tym zastrzec, że instytucja rebus sic stantibus służy „przywracaniu równowagi kontraktowej” nie tylko w przypadku umów wzajemnych.
Okoliczności rynkowe zaistniałe po zawarciu umowy skutkują nadmierną trudnością w spełnieniu świadczenia i co więcej - mogą wiązać się również z groźbą rażącej straty dla wykonawcy, gdyż wiążą się z koniecznością poniesienia znacznie wyższych kosztów związanych z realizacją umowy o roboty budowlane.
Za nadmierne trudności w piśmiennictwie uznaje się m.in. okoliczności związane z przyczynami technicznymi, gospodarczymi, jak np. wycofanie ze sprzedaży lub produkcji określonych materiałów17. Z kolei za niebezpieczeństwo rażącej straty można uznać podwyższenie cen zaopatrzeniowych18. Tym samym do katalogu kosztów, które stwarzają niebezpieczeństwo rażącej straty, należy zaliczyć np. zwiększone koszty około-budowlane, takie jak: roboty ziemne czy roboty rozbiórkowe. Nie może budzić wątpliwości, iż rażącą stratę „należy oceniać w kontekście konkretnego zobowiązania. W tym celu konieczne jest porównanie aktualnej i pierwotnej wartości świadczeń, a także ocena całokształtu skutków wykonania zobowiązania dla majątku strony, przy uwzględnieniu celu zobowiązania i tego, jakich korzyści z jego wykonania strona mogła się spodziewać”19.
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego i sądów powszechnych: „Rażąca strata nie musi być stratą, która zachwiałaby kondycją finansową wykonawcy, lecz wystarczy zwykła rażąca strata transakcyjna, niezależna od wyniku finansowego całej działalności wykonawcy”20.
Spełnienie kolejnej przesłanki nastąpi wówczas, gdy miejsce będzie mieć korelacja pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a utrudnieniami w wykonaniu zobowiązania lub nastąpi groźba straty. W wyniku niestabilności cen materiałów budowlanych oraz w związku z utrudnieniami w możliwości zakupu towaru u producenta może zaistnieć realna groźba straty u wykonawcy robót. Wzrost cen surowców o niemal 200% na przestrzeni kilku miesięcy może być uznany za zaistnienie związku przyczynowego między zwyżką cen surowca a poniesioną stratą21.
Powyższe okoliczności, mimo że oparte na orzecznictwie sądowym, jak i poglądach przedstawicieli piśmiennictwa, muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie w ściśle określonym stanie faktycznym sprawy. Dlatego tak ważne jest to, aby wykonawca posiadał odpowiednie kosztorysy związane z realizację robót budowlanych.
Wreszcie, ostatnia z przesłanek zostanie spełniona wówczas, gdy: „żadna ze stron w chwili zawierania umowy tworzącej zobowiązanie nie przewidywała, jaki wpływ na ich stosunek prawny wywoła zmiana okoliczności. Zastosowania klauzuli rebus sic stantibus nie wyłącza zatem fakt, że strony przewidywały nadzwyczajną zmianę stosunków, jeżeli nie przewidziały jej wpływu na zobowiązanie. Wbrew ścisłej interpretacji przepisu, a kierując się względami funkcjonalnymi, przyjmuje się trafnie w doktrynie i orzecznictwie, że przesłanką jego zastosowania jest nie tylko to, by strony faktycznie nie przewidziały znaczenia zmiany stosunków dla ich zobowiązania, ale też by nie można było tego przewidzieć przy dołożeniu należytej staranności”22. Element nieprzewidywalności ma znaczenie dla całości sprawy i sprowadza się do tego, że żadna ze stron umowy nie była w stanie przewidzieć sytuacji, w której zaistnieją nietypowe, a wręcz nadzwyczajne zdarzenia, takie jak np. największy wzrost cen surowców od 2007 r.
Podsumowując, obecna sytuacja gospodarcza jest w dużej mierze nieprzewidywalna dla uczestników obrotu gospodarczego, w szczególności realizujących duże projekty budowlane. W trakcie realizacji inwestycji mogą pojawić się problemy związane z ukończeniem prac, np. z uwagi na gwałtowny wzrost cen materiałów budowlanych, i wówczas konieczna stanie się waloryzacja wynagrodzenia – waloryzacja umowna bądź sądowa.
Niemal każda ze spraw dotyczących realizacji umów o roboty budowlane mimo pozornego podobieństwa, zawiera odstępstwa rzutujące na to, czy uda się uzyskać korzystne rozstrzygnięcie w postaci zwaloryzowania wynagrodzenia, czy też będzie mieć miejsce sytuacja odwrotna i niestety nie uda się uzyskać zwaloryzowanego wynagrodzenia. Odpowiednie przygotowanie do podjęcia rozmów z inwestorem powinno polegać na zgromadzeniu całej dokumentacji związanej z realizacją projektu budowlanego – umów, porozumień, wiadomości e-mailowych od kontrahentów z informacją o tym, że np. ceny produktów cały czas wzrastają, występują braki w rynku krajowym, wspólnotowym it
________________________
1 https://raportroczny.budimex.pl/2021/
2 Odpowiedź Ministerstwa Rozwoju i Technologii z 7 lutego 2022 r. na oświadczenie senatora Kazimierza Kleiny (znak sprawy DDR-VI.054-1.2022)
3 Art. 439 ustawy o pzp
4 https://www.uzp.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0014/52151/KLAUZULA-WALORYZACYJNA-W-USTAWIE-PRAWO-ZAMoWIEn-PUBLICZNYCH.pdf
5 Ibidem
6 Raport NIK z 10 czerwca 2021 r. pt.: Zabezpieczenie interesu Skarbu Państwa w zakresie waloryzacji i solidarnej odpowiedzialności inwestora w umowach
na realizację obiektów infrastruktury liniowej”, nr ewidencyjny 29/2021/P/20/031/KIN
7 „Prawo zamówień publicznych. Komentarz”, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2021 r.
8 Motyw 109 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/24/UE z 26 lutego 2014 r.
9 Ibidem
10 „Prawo zamówień publicznych. Komentarz”, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2021 r.
11 Art. 632 § 2 kodeksu cywilnego
12 „Umowy o zamówienia publiczne w zarysie”, prof. dr hab. Ryszard Szostak, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2018 r.
13 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2015 r., sygnatura I CSK 901/14.
14 wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 marca 2015 r., sygnatura I ACa 564/14.
15 K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Wyd. 29, Warszawa 2021 r
16 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–44910, Wyd. 10, Warszawa 2020
17 Ibidem
18 Ibidem
19 K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Wyd. 29, Warszawa 2021 r.
20 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2006 r. sygnatura V CSK 251/2006 oraz z dnia 9 sierpnia 2012 r. V CSK 366/2011 – niepubl; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 grudnia 2016 r., sygnatura I ACa 769/16;
21 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 września 2013 r., sygnatura VI ACa 71/13
22 E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny, Komentarz, Wyd.10, Warszawa 2021 r.
