Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk wystąpił do ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry z krytycznymi uwagami dotyczącymi projektu nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Z uwagi na fakt, iż wystąpienie zawiera w swojej treści uwagi odnoszące się do pierwotnego brzmienia projektu, w niniejszym artykule zostaną uwzględnione jedynie kwestie, które znajdują odniesienie do aktualnego brzmienia projektowanych przepisów.
Przerzucanie odpowiedzialności
W pierwszej kolejności Stanisław Trociuk zaznaczył, że projekt ustawy zrywa z koncepcją odpowiedzialności karnej opartej na zasadzie winy. Nowe przepisy przewidują bowiem możliwość przypisania odpowiedzialności karnej podmiotowi zbiorowemu bez konieczności ustalania winy po stronie konkretnej osoby fizycznej jako sprawcy tzw. „czynu bazowego”.
Prawo musi być stanowione w taki sposób, aby „(…) nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań
Zdaniem Rzecznika takie ujęcie odpowiedzialności karnej stanowi pułapkę legislacyjną zastawioną na osoby działające w ramach podmiotów zbiorowych, bowiem nawet jeżeli ich zachowanie nie zostanie uznane za przestępcze, odpowiedzialność zostanie „przerzucona” na podmiot zbiorowy. W związku z powyższym Rzecznik podkreślił, że zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 lutego 2001 r., sygn. akt k 27/00, prawo musi być stanowione w taki sposób, aby „(…) nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań oraz w przekonaniu, iż jego działania podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem będą także w przyszłości uznawane przez porządek prawny”.
Restrykcyjność i brak precyzji przy ustalaniu wymiaru kar
Rządowy projekt ustawy przewiduje również wprowadzenie nowej kary w postaci rozwiązania podmiotu zbiorowego. Kara ta będzie mogła zostać orzeczona jeśli podmiot zbiorowy w całości lub w znacznej części służył popełnieniu czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności nie niższą niż 5 lat, a jego dalsze funkcjonowanie zagraża bezpieczeństwu obrotu gospodarczego lub gdy uprzednio orzeczono wobec niego karę pieniężną, a orzeczenie innej kary nie jest wystarczające dla osiągnięcia jej celów, w szczególności nie zapewni przestrzegania przez podmiot zbiorowy zasad należytej staranności. Odnosząc się do powyższej propozycji, Rzecznik stwierdził, iż rzeczona kara jest niezwykle surowa, a przesłanki jej stosowania zostały ujęte nader nieprecyzyjnie. Przepis art. 18 projektu ustawy co prawda wskazuje, że przestępstwo „bazowe” musi być zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 5 lub wyższą, jednak zdaniem Stanisława Trociuka takie określenie przesłanki karalności nie jest wystarczające, zwłaszcza z uwagi na fakt, iż przestępstwa zagrożone karą 5 lat pozbawienia wolności lub wyższą nie należą do rzadkości. Rzecznik podkreślił również, że poza wyżej opisaną przesłanką przewidziana jest daleko idąca doza uznaniowości kiedy karę taką można orzec.
Ponadto w ramach nowych przepisów zaostrzono karę pieniężną, zakreślając jej granice od 30 tys do 30 mln. złotych. W porównaniu do obecnego stanu prawnego oznacza to sześciokrotne podwyższenie górnej granicy tej kary. Co więcej projekt ustawy nie przewiduje ograniczenia górnej granicy kary pieniężnej do 3% przychodu podmiotu zbiorowego w danym roku obrotowym, tak jak ma to miejsce na gruncie aktualnie obowiązujących przepisów.
RPO przedstawił również swoje wątpliwości odnośnie do nowego środka karnego nieznanego obecnej ustawie, polegającego na zakazie prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Zdaniem Rzecznika wymierzenie tego środka karnego może mieć analogiczny skutek do likwidacji przedsiębiorstwa, jeśli jego zakres dotyczyć będzie wszystkich pól działalności danego podmiotu. Należy przy tym zauważyć, że zgodnie z projektowanym art. 57 pkt 3 zakaz ten będzie mógł zostać orzeczony tytułem środka zapobiegawczego, tak więc jeszcze przed finalnym przypisaniem odpowiedzialności karnej podmiotowi zbiorowemu.
Powyższe uwagi doprowadziły Rzecznika do konstatacji, zgodnie z którą zaproponowane rozwiązania mogą skutkować nieproporcjonalnością wymierzonej kary w stosunku do wagi czynu zabronionego.
Podważenie zasady legalizmu
RPO zwrócił również uwagę na fakt, iż zgodnie z brzmieniem projektu nowych przepisów przesłanką wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu będzie istnienie interesu społecznego, zaś jedynym organem uprawnionym do zweryfikowania danej sprawy w tym zakresie będzie prokurator. Zgodnie bowiem z treścią art. 35 ust. 1 w zw. z art. 42 ust. 5 wszczęcie postępowania w trybie omawianego projektu zostało uzależnione w całości od woli prokuratora, który z jednej strony będzie mógł zaniechać wszczęcia postępowania, powołując się na brak interesu społecznego, z drugiej zaś wszcząć postępowanie i doprowadzić do bankructwa podmiot jeszcze przed jego skazaniem, poprzez stosowanie m.in. nowego środka zapobiegawczego w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich powyższy stan rzeczy stanowi zerwanie z obowiązującą w prawie karnym zasadą legalizmu oraz spowoduje, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych będzie stosowana wybiórczo i instrumentalnie.
Uwagę Rzecznika przykuł również art. 8 projektu ustawy, zgodnie z którym „w zakresie nieuregulowanym niniejszą ustawą do zasad odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony stosuje się przepisy części ogólnej ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (…)”. Zabieg zastosowany w ramach niniejszego przepisu został uznany przez Rzecznika za niefortunny z uwagi na fakt, iż większość uregulowań zawartych w Kodeksie karnym nie jest przystosowana do specyfiki podmiotów zbiorowych co sprawia, że zastosowanie większości instytucji wynikających z tej części Kodeksu będzie niewykonalne. W tym kontekście konieczna jest zmiana projektowanej ustawy, polegająca chociażby na enumeratywnym wskazaniu postanowień Kodeksu karnego, które mogłyby znaleźć zastosowanie w stosunku do podmiotów zbiorowych.
Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, można stwierdzić, że projekt ustawy wymaga zmian, które zapewniłyby jego zgodność z konstytucyjnymi standardami tworzenia prawa.
Autor:
Bartosz Jakóbek, aplikant adwokacki, Russell Bedford
