Zastosowanie przepisów UKUR będzie miało miejsce w przypadku spółek będących właścicielami lub użytkownikami wieczystymi nieruchomości rolnych o powierzchni co najmniej 5 ha albo nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni co najmniej 5 ha, a nadto spółek, które wobec nich pozostają w stosunku dominacji (art. 3a ust. 1 UKUR). O ile spółka spełnia wymogi wynikające z przytoczonego przepisu, konieczne będzie podjęcie określonych czynności informacyjnych wobec Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (dalej „KOWR”). Jak wskazuje przepis art. 3a ust. 1 UKUR, w przypadku spełnienia przez spółkę warunków określonych powyżej, KOWR działającemu na rzecz Skarbu Państwa przysługuje prawo pierwokupu udziałów bądź akcji. Prawo to na mocy ustawy uzupełniono o prawo nabycia przez KOWR udziałów (akcji) w spółce handlowej, w której majątku znajdują się nieruchomości rolne o łącznej powierzchni co najmniej 5 ha, a także udziałów (akcji) w jej spółce dominującej.
W dalszej kolejności należy przyjrzeć się art. 4 UKUR. Zgodnie z ust. 1 art. 4 UKUR, Jeżeli nabycie nieruchomości rolnej następuje w wyniku:
- zawarcia umowy innej niż umowa sprzedaży lub
- jednostronnej czynności prawnej, lub
- orzeczenia sądu, organu administracji publicznej albo orzeczenia sądu lub organu egzekucyjnego wydanego na podstawie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym, lub
- innej czynności prawnej lub innego zdarzenia prawnego, w szczególności:
- zasiedzenia nieruchomości rolnej, dziedziczenia oraz zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest nieruchomość rolna lub gospodarstwo rolne,
- podziału albo łączenia spółek handlowych,
- przekształcenia przedsiębiorcy albo spółki cywilnej w spółkę handlową na podstawie przepisów ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych
– Krajowy Ośrodek działający na rzecz Skarbu Państwa może złożyć oświadczenie o nabyciu tej nieruchomości za zapłatą ceny tej nieruchomości.
Z kolei stosownie do ust. 6 art. 4 UKUR, Przepisy ust. 1-3, ust. 4 pkt 2 lit. b-g, art. 3 ust. 10 i 11 oraz art. 3a ust. 3-6 stosuje się odpowiednio do nabycia udziałów i akcji w:
- spółce kapitałowej w rozumieniu art. 4 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych, która jest właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 5 ha, albo nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni co najmniej 5 ha,
- spółce dominującej w rozumieniu art. 4 § 1 pkt 4 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych, która posiada udziały lub akcje w spółce, o której mowa w pkt 1
- z wyłączeniem przypadku, gdy nabywcą udziałów lub akcji jest Skarb Państwa.
Natomiast zgodnie z ust. 7 art. 4 UKUR, W przypadku nabycia udziałów lub akcji w:
- spółce kapitałowej w rozumieniu art. 4 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych, która jest właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 5 ha, albo nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni co najmniej 5 ha,
- spółce dominującej w rozumieniu art. 4 § 1 pkt 4 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych, która posiada udziały lub akcje w spółce, o której mowa w pkt 1
- w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego, zawiadomienia, o którym mowa w ust. 5, dokonuje spółka po wpisaniu tego podwyższenia do rejestru przedsiębiorców, prowadzonego na podstawie przepisów o Krajowym Rejestrze Sądowym.
Nie ulega zatem wątpliwości, że przepisy UKUR mogą powodować trudności w interpretacji poszczególnych czynności dokonywanych przez spółkę kapitałową (bądź czynności z jej udziałem). Z jednej strony bowiem ustawa wskazuje na możliwość wykonania przez KOWR prawa pierwokupu udziałów bądź akcji spółki (art. 3a ust. 1 UKUR) z drugiej zaś odnosi się do prawa nabycia nieruchomości za zapłatą jej ceny (art. 4 ust. 1 UKUR), zaś w ust. 6 art. 4 UKUR wprost wskazuje na nabycie udziałów bądź akcji takiej spółki (art. 4 ust. 6 in fine UKUR). Jak zatem będą kształtowały się uprawnienia KOWR w przypadku poszczególnych operacji na udziałach/akcjach w spółkach kapitałowych?
W przypadku umowy sprzedaży udziałów bądź akcji spółki spełniającej wymogi ustawowe konieczne jest zawarcie w pierwszej kolejności umowy o charakterze warunkowym. Wspólnik (akcjonariusz) zawiera zatem umowę z nabywcą udziałów bądź akcji pod warunkiem, że KOWR nie wykona w stosunku do nich prawa pierwokupu a następnie zwraca się do spółki, której udziały (akcje) są przedmiotem transakcji, aby spółka dokonała stosownego zawiadomienia KOWR o zawartej umowie. Umowa nie wywiera zatem skutku przeniesienia praw udziałowych do czasu złożenia przez KOWR oświadczenia o niewykonywaniu prawa pierwokupu bądź upływu ustawowego terminu na złożenie takiego oświadczenia. Zawiadomienia KOWR o możliwości wykonania prawa pierwokupu dokonuje zatem spółka przedkładając zarazem wymagane przez ustawę dokumenty (art. 3a ust. 4 UKUR). Zawiadomienie dokonane bez wymaganych przez ustawę załączników powoduje nieskuteczność takiego zawiadomienia. Co istotne, prawo pierwokupu udziałów (akcji) znajduje zastosowanie wyłącznie w przypadku wtórnego nabycia tych praw na podstawie umowy sprzedaży.
Inaczej sytuacja przestawia się w kontekście uprawnienia KOWR do nabycia udziałów bądź akcji spółki kapitałowej. Z prawem nabycia udziałów bądź akcji – inaczej niż w przypadku prawa pierwokupu – będziemy mieli do czynienia zarówno w przypadku form nabycia wtórnego praw udziałowych jak i nabycia pierwotnego. Z nabyciem pierwotnym udziałów bądź akcji będziemy mieli do czynienia wyłącznie w jednej sytuacji – podwyższenia kapitału zakładowego spółki. Pamiętać jednak należy, iż podwyższenie kapitału zakładowego następuje przez podwyższenie wartości nominalnej udziałów lub akcji już istniejących lub ustanowienie nowych udziałów bądź emisji nowych akcji (art. 257 § 2, art. 431 § 2 KSH). Przepisy UKUR wskazują w powyższym zakresie na nabycie udziałów lub akcji w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego (art. 4 ust. 7 UKUR). W przypadku podwyższenia kapitału zakładowego poprzez ustanowienie nowych udziałów bądź emisję nowych akcji nie ulega wątpliwości, iż procedura zawiadomienia KOWR o prawie nabycia udziałów lub akcji będzie miała zastosowanie. Odpowiedź nie jest już tak oczywista w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego poprzez podwyższenie wartości nominalnej praw udziałowych. W takiej sytuacji nie dochodzi bowiem do ich objęcia przez dotychczasowych wspólników – powoduje wyłącznie zwiększenie wartości nominalnej udziałów/akcji już istniejących, zaś skład wspólników nie ulega żadnym zmianom. W mojej ocenie wykładnia literalna jak i celowościowa przepisów UKUR wskazuje, iż wyłącznie podwyższenie kapitału zakładowego poprzez ustanowienie nowych udziałów lub akcji będzie powodowało konieczność zawiadomienia KOWR o możliwości wykonania prawa ich nabycia.
Przepisy UKUR poprzez zawarte w art. 4 ust. 6 UKUR odpowiednie odesłanie do przepisów ust. 1 wskazują nadto, że prawo nabycia udziałów lub akcji spółki kapitałowej znajduje zastosowanie również w przypadku:
- zawarcia umowy innej niż umowa sprzedaży lub
- jednostronnej czynności prawnej, lub
- orzeczenia sądu, organu administracji publicznej albo orzeczenia sądu lub organu egzekucyjnego wydanego na podstawie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym, lub
- innej czynności prawnej lub innego zdarzenia prawnego, w szczególności:
- zasiedzenia nieruchomości rolnej, dziedziczenia oraz zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest nieruchomość rolna lub gospodarstwo rolne,
- podziału albo łączenia spółek handlowych,
- przekształcenia przedsiębiorcy albo spółki cywilnej w spółkę handlową na podstawie przepisów ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych
W kontekście wskazanych powyżej przesłanek powodujących konieczność zawiadomienia KOWR o przysługującym mu prawie nabycia udziałów lub akcji najwięcej wątpliwości powoduje pkt 1 ust. 1 art. 4 UKUR, który mówi o umowie innej niż umowa sprzedaży. Wskazać w przedmiotowym zakresie należy przede wszystkim na umowę darowizny udziałów/akcji, zamiany, dożywocia, wydania ich celem zwolnienia się z zobowiązania – datio in solutum, przewłaszczenia na zabezpieczenie, przeniesienia udziałów/akcji tytułem zwrotu świadczenia nienależnego czy też często spotykane wniesienia udziałów bądź akcji spółki kapitałowej tytułem aportu (wkładu niepieniężnego) do innej spółki kapitałowej.
Ustawodawca nie wskazuje jednak wprost na podmiot obowiązany do zawiadomienia KOWR w przypadkach wskazanych w art. 4 ust. 1 UKUR. Część komentatorów sugeruje konieczność wypełnienia „luki prawnej” poprzez odpowiednie zastosowanie art. 4 ust. 5 UKUR. Przyjęcie prawidłowości takiego stanowiska powodowałoby stwierdzenie, że kategorii zdarzenia prawnego będącego podstawą nabycia udziałów/akcji zależy, jaki podmiot jest zobowiązany do zawiadomienia KOWR. Jednym z dominujących stanowisk jest koncepcja, iż do zawiadomienia obowiązany jest nabywca udziałów lub akcji. Niekiedy jednak z uwagi na nadmiernie ostrożnościowe podejście podmiotów uczestniczących w transakcji, KOWR otrzymuje zawiadomienia od każdego z nich. Prezentowane powyżej koncepcje wydają mi się jednak całkowicie niezasadne. Wskazać należy, iż ustawodawca w art. 4 ust. 6 UKUR do nabycia udziałów i akcji nakazuje odpowiednie stosowanie m.in. regulacji zawartych w art. 3a ust. 3-6 UKUR. Stosownie do ust. 4 art. 3a (który co prawda odnosi się do prawa pierwokupu udziałów/akcji) termin do złożenia oświadczenia o wykonaniu prawa pierwokupu wynosi 2 miesiące, licząc od dnia wpływu do Krajowego Ośrodka zawiadomienia dokonanego przez Spółkę. Wskazany przepis koreluje zatem funkcjonalnie z najbardziej klarownym przepisem w zakresie podmiotu obligowanego do zawiadomienia, tj. art. 4 ust. 7 UKUR. Przepis ten wskazuje, iż zawiadomienia KOWR o możliwości realizacji prawa nabycia udziałów lub akcji w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego dokonuje Spółka. Co istotne, w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego zawiadomienie powinno być dokonane po zarejestrowaniu przez sąd jego podwyższenia, co wynika z konstytutywnego charakteru takiego wpisu. W mojej ocenie zasadnym jest przyjęcie ogólnej konkluzji, iż w przypadku wszelkich operacji na udziałach zawiadomienia KOWR powinny być realizowane przez Spółkę.
Zaniechanie zawiadomienia KOWR do dokonanej czynności prawnej może powodować daleko idące konsekwencje. Zgodnie bowiem z art. 9 UKUR nabycie akcji i udziałów w spółkach wskazanych w art. 3a ust. 1 UKUR dokonane na podstawie czynności prawnej niezgodnie z przepisami ustawy jest nieważne. KOWR przysługuje wówczas prawo do wystąpienia z powództwem stwierdzenie nieważności czynności prawnej (oprócz innych osób mających interes prawny).
Podsumowując, przed dokonaniem jakiejkolwiek czynności prawnej z udziałem spółki kapitałowej warto w pierwszej kolejności ustalić czy spółka ta posiada (i w jakim wymiarze) prawo własności, udziału we współwłasności nieruchomości rolnych bądź też posiada w stosunku do takich nieruchomości prawo użytkowania wieczystego.
Autor: Olga Skonieczna
