Przytoczone powyżej i dopuszczone przez ustawodawcę systemy uczestnictwa w spółce są systemami alternatywnymi (rozłącznymi). Nie ma zatem możliwości, aby w ramach jednej spółki określony wspólnik posiadał jeden udział różniący się wysokością nominalną od udziałów pozostałych wspólników, podczas gdy wspólnicy ci będą posiadali większą liczbę udziałów, równych i niepodzielnych. W ramach systemu wielości udziałów wspólnika, w warunkach modelowych, iloczyn łącznej liczby wszystkich udziałów w spółce i wartości nominalnej jednego udziału stanowi kwotę równą wartości kapitału zakładowego spółki.
Przepisy k.s.h. dopuszczają możliwość umorzenia udziału. Zgodnie bowiem z art. 199 § 1 k.s.h., udział może być umorzony jedynie po wpisie spółki do rejestru i tylko w przypadku, gdy umowa spółki tak stanowi. Udział może być umorzony za zgodą wspólnika w drodze nabycia udziału przez spółkę (umorzenie dobrowolne) albo bez zgody wspólnika (umorzenie przymusowe). Przesłanki i tryb przymusowego umorzenia określa umowa spółki. Na etapie powstania spółki, suma udziałów bezwzględnie musi odpowiadać przyjętej w umowie spółki wysokości kapitału zakładowego. Umorzenie udziału jest zatem dopuszczalne wyłącznie po dokonaniu rejestracji spółki w KRS (w docelowej formie jej działalności).
Zasadniczo umorzenie udziału powinno wiązać się z jednoczesnym obniżeniem kapitału zakładowego, co z kolei powoduje konieczność przeprowadzenia procedury konwokacyjnej (art. 264 § 1 k.s.h.). Nie wchodząc jednak w problematykę umorzenia udziałów wskazać należy, że umorzenie to może następować bez obniżenia kapitału zakładowego z czystego zysku (art. 199 § 6 k.s.h.) albo być nieodpłatne (art. 199 § 3 k.s.h.), co nie będzie powodowało konieczności obniżenia kapitału zakładowego i przeprowadzania postępowania konwokacyjnego. Odmienne źródła „finansowania” umorzenia prowadzą bowiem do odmiennych konsekwencji prawnych wobec wierzycieli spółki.
Dobrowolne umorzenie udziałów bez wynagrodzenia i bez obniżania kapitału zakładowego (i) oraz umorzenie udziałów bez obniżania tego kapitału z czystego zysku (ii) prowadzi zatem do sytuacji, w której iloczyn łącznej liczby wszystkich udziałów w spółce pozostałych po umorzeniu i ich wartości nominalnej daje kwotę mniejszą niż niezmieniona wysokość kapitału zakładowego. Umorzenie udziałów bez naruszenia kapitału zakładowego polega na zmniejszeniu ich liczby, przy zachowaniu niezmienionego poziomu wielkości kapitału zakładowego, w konsekwencji prowadząc do powstania swego rodzaju „luki” odpowiadającej różnicy między dwoma powyższymi wielkościami.
Umorzenie udziałów bez jednoczesnego obniżenia kapitału zakładowego, stanowi zatem jedyną możliwą na gruncie k.s.h. sytuację, kiedy iloczyn łącznej liczby wszystkich udziałów i ich wartości nominalnej wynosi mniej niż wysokość kapitału zakładowego. Sytuacja taka jest prawidłowa i może (lecz nie musi) być trwała. Żaden bowiem przepis k.s.h. ani innych ustaw nie nakłada na spółkę obowiązku zwrotnego doprowadzenia do stanu, aby wysokość kapitału zakładowego stanowiła iloczyn wartości nominalnej udziału i wszystkich udziałów w spółce. Niemniej jednak w praktyce obrotu zdarzają się sytuacje, kiedy klienci decydują się na przeprowadzenie procedury „dostosowania” wartości nominalnej pozostałych (nieumorzonych) udziałów w spółce, do aktualnej wysokości kapitału zakładowego dążąc do stanu swego rodzaju matematycznej równowagi w relacji ilości i wartości udziałów do wysokości kapitału zakładowego.
W uchwale Sądu Najwyższego z 09 kwietnia 1997 r., sygn. III CZP 15/97, rozważając zagadnienie prawne Czy w przypadku umorzenia w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością udziałów z czystego zysku dopuszczalne jest powzięcie przez wspólników uchwały zmieniającej umowę spółki i dostosowującej wartość pozostałych po umorzeniu udziałów do nie zmienionej wysokości kapitału zakładowego?, Sąd Najwyższy wskazał: Z zasady swobody umów (art. 3531 k.c.) należy wyprowadzić uprawnienie wspólników do powiązania umorzenia udziałów z zysku z powzięciem jednocześnie uchwały zmieniającej umowę spółki i dostosowującej wartość pozostałych po umorzeniu udziałów do nie zmienionej wysokości kapitału zakładowego. Wspólnikom pozostawałaby przy tym swoboda decyzji co do sposobu uzgodnienia sumy udziałów z wielkością kapitału zakładowego. Takie rozwiązanie nie naruszy funkcji gwarancyjnej kapitału zakładowego wobec wierzycieli spółki. Z treścią powyższej uchwały – co do zasady – należy się zgodzić. Dlaczego co do zasady? W przytoczonej powyżej uchwale Sądu Najwyższego kontrowersyjny jest bowiem fragment, w jakim Sad ten wskazuje na swobodę decyzji wspólników co do sposobu uzgodnienia sumy udziałów z wielkością kapitału zakładowego.
Załóżmy zatem, że mamy do czynienia ze spółką z o.o. o kapitale zakładowym w wysokości 10.000,00 zł, w której utworzonych i objętych zostało 200 udziałów po 50,00 zł każdy udział. Jeżeli w spółce tej doszło do umorzenia bez obniżania kapitału zakładowego łącznie 100 udziałów, to w wyniku przeprowadzonego umorzenia, iloczyn liczby pozostałych nieumorzonych udziałów (100) i wartości nominalnej jednego udziału (50,00 zł) wynosi 5.000,00 zł.
Z czysto matematycznego punktu widzenia dostosowanie powyższej sytuacji do wysokości kapitału zakładowego mogłoby odbyć się w dwóch wariantach:
- poprzez podwyższenie wartości nominalnej 1 udziału z kwoty 50,00 zł do kwoty 100,00 zł, wobec czego na kapitał zakładowy spółki w kwocie 10.000,00 zł składać się będzie 100 udziałów o wartości nominalnej 100,00 zł każdy udział (a zatem o łącznej wartości nominalnej 10.000,00 zł);
- poprzez zwiększenie liczby udziałów ze 100 do 200 przy zachowaniu wartości nominalnej udziału w wysokości 50,00 zł, wobec czego na kapitał zakładowy spółki w kwocie 10.000,00 zł składać się będzie (analogicznie jak przed umorzeniem) 200 udziałów o wartości nominalnej 50,00 zł każdy udział.
Teoretycznie rzecz ujmując, obie zaprezentowane powyżej wersje dostosowania są zgodne z treścią uchwały III CZP 15/97 jak i takie modele spotykane są w praktyce. Niemniej jednak w mojej ocenie wskazać należy, iż model opisany powyżej w punkcie b) uznać należy za błędny, zaś jedynym prawidłowym sposobem dostosowania wysokości kapitału zakładowego po umorzeniu jest zmiana wartości nominalnej udziału bez ingerencji w łączną ilość udziałów pozostałych po tym umorzeniu. Prawidłowe rozwiązanie powyższego zagadnienia znajduje się bowiem w art. 157, art. 163 i 258 k.s.h. i odnosi się do konieczności objęcia udziałów przez wspólników.
W zależności od fazy funkcjonowania spółki objecie udziałów przez wspólnika przedstawia się odmiennie. W fazie powstawania spółki, liczbę i wartość nominalną udziałów obejmowanych przez poszczególnych wspólników wyznacza treść umowy spółki, zaś samo oświadczenie o objęciu udziałów jest zatem elementem jej aktu założycielskiego/umowy. Inaczej przedstawia się kwestia objęcia udziałów w toku funkcjonowania spółki w formie docelowej. Taka sytuacja ma miejsce w razie podwyższenia kapitału zakładowego spółki połączonego z utworzeniem (ustanowieniem) nowych udziałów bądź podwyższeniem ich wartości nominalnej (art. 257 § 2 k.s.h.). W razie utworzenia nowych udziałów, formy aktu notarialnego wymagają zarówno oświadczenie dotychczasowego wspólnika o objęciu nowego udziału bądź udziałów (art. 258 § 2 k.s.h.) jak i oświadczenie nowego wspólnika o przystąpieniu do spółki oraz objęciu udziału lub udziałów o oznaczonej wartości nominalnej (art. 259 k.s.h.).
Przechodząc w końcu do konkluzji stwierdzić należy, że analizując możliwości w zakresie dostosowania wartości i ilości udziałów do wysokości kapitału zakładowego, dopuszczenie możliwości prezentowanej powyżej w punkcie b), tj. akceptacja możliwości zwiększenia liczby udziałów z zachowaniem wartości nominalnej udziału w wysokości dotychczasowej prowadziłaby do sytuacji, w której wspólnicy dysponowaliby udziałami, które to nie zostały przez nich objęte (ani na etapie zawiązania spółki ani też w toku jej istnienia).
W mojej ocenie zatem treść uchwały Sądu Najwyższego z dnia 09 kwietnia 1997 r. sygn. III CZP 15/97 jest akceptowalna tylko wówczas, o ile celem dostosowania wysokości kapitału zakładowego do liczby i wartości udziałów w spółce poprzez zwiększenie liczby istniejących już udziałów, wiązałaby się ze złożeniem przez wspólników w formie aktu notarialnego oświadczenia o objęciu nowoutworzonych w ten sposób udziałów (poprzez zastosowanie per analogiam art. 258 § 2 i art. 259 k.s.h.)
