Organ rentowy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na postawie art. 83 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o Systemie Ubezpieczeń Społecznych wydaje decyzje w zakresie spraw indywidualnych dotyczących w szczególności zgłaszania do ubezpieczeń społecznych, przebiegu ubezpieczeń, ustalania wymiaru składek i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu składek, ustalania wymiaru składek na Fundusz Emerytur Pomostowych i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu tych składek, ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, czy wymiaru świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Od tej decyzji stronie przysługuje odwołanie, które wnosi się do właściwego sądu w terminie i zgodnie z zasadami określonymi w Kodeksie Postępowania Cywilnego.
Zgodnie z art. 4479 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (dalej KPC) „odwołanie od decyzji organów rentowych wnosi się na piśmie do organu, który wydał decyzję, lub do protokołu sporządzonego przez ten organ, w terminie miesiąca od doręczenia odpisu decyzji”. Wniesienie odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych rozpoczyna postępowanie cywilne w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Odwołanie należy skierować do właściwego sądu, jednakże złożenie go następuje za pośrednictwem organu, który wydał skarżoną decyzję. Właściwym rzeczowo sądem będzie sąd okręgowy, jednakże w sprawach wymienionych w art. 4478 § 1 KPC właściwym rzeczowo będzie sąd rejonowy. Wniesienie za pośrednictwem organu rentowego spełnia funkcję samokontroli i w przypadku, gdy organ ten uzna odwołanie w całości za słuszne, może skarżoną decyzję zmienić lub uchylić, co powoduje brak nadania dalszego biegu odwołaniu. Niedopuszczalne jest jednak uwzględnienie odwołania przez organ tylko w części. Zasadniczo, zgodnie z 4478 § 3 KPC przekroczenie miesięcznego terminu na wniesienie odwołania skutkuje odrzuceniem go przez sąd, nie mniej jednak wniesienie odwołania z przekroczeniem terminu, które nie jest nadmierne, i które nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się nie powinno zostać odrzucone. Wskazuje się, że z uwagi na kształt powyżej wskazanego paragrafu nie jest możliwe złożenie wniosku o przywrócenie terminu. Istnieje również możliwość wniesienia odwołania przez ubezpieczonego do protokołu w sądzie właściwym dla jego miejsca zamieszkania, jednakże nie może ono dotyczyć braku wydania decyzji przez organ. W tym przypadku sąd, do którego zostało wniesione takie odwołanie, przekazuje protokół organowi, który wydał skarżoną decyzję,
o ile sam nie jest właściwy do jego rozpoznania. Jeśli tak jest, sąd żąda od organu akt sprawy i nadaje bieg odwołania, a także przesyła jego odpis organowi wydającemu decyzję.
Odwołanie stanowi pismo procesowe, a co za tym idzie musi spełniać ogólne warunki określone w art. 126 KPC. Co więcej, jako pismo szczególne powinno spełniać warunki określone w art. 47710 KPC, a więc wskazanie zaskarżanej decyzji, wskazanie
i uzasadnienie w sposób zwięzły zarzutów i wniosków, a także podpis ubezpieczonego lub jego pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego. Nie można jednak dochodzić przed sądem żądania, którego nie rozpoznawał organ rentowy. Zatem żądanie, które nie zostało rozpoznane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, a które zostało zgłoszone w odwołaniu zostaje przekazane przez sąd do rozpoznania organowi rentowemu.
Stroną w tym postępowaniu, zgodnie z art. 47711 KPC, może być ubezpieczony, organ rentowy, zainteresowany i inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja. Przez zainteresowanego należy rozumieć osobę , której prawa lub obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy. Jako przykład innej osoby można wskazać żonę wspólnika spółki cywilnej zobowiązaną do uiszczenia z majątku wspólnego małżonków zaległych świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz zwrotu nienależnie wypłaconych świadczeń, a jako zainteresowanego należy wskazać pracodawcę kwestionującego istnienie uprawnień pracownika do zasiłku chorobowego.
Bezwzględnie obowiązujący charakter przepisów z zakresu ubezpieczeń społecznych, co wyklucza możliwość ich modyfikacji lub zastępowania drogą woli stron, ma wpływ na brak uprawnień stron do zawarcia ugody w tego typu postępowaniu. Szczególny przypadek umorzenia postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych następuje w przypadku, gdy przed wydaniem decyzji uwzględniającej w całości lub w części żądanie strony nastąpi zmian przez organ rentowy zaskarżonej decyzji przed rozstrzygnięciem sprawy przez sąd.
Sąd pierwszej instancji wydając merytoryczne rozstrzygnięcie może odwołanie uwzględnić lub je oddalić, gdy brak jest podstaw do jego uwzględnienia. W przypadku, gdy sąd wydając rozstrzygnięcie uwzględnia odwołanie, sąd zmienia skarżoną decyzję w całości lub w części i następnie orzeka w zakresie istoty sprawy. W przypadku, gdy organ uwzględnia odwołanie złożone w związku z brakiem wydania decyzji, sąd zobowiązuje organ do wydania decyzji w oznaczonym terminie, przy tym zawiadamiając organ nadrzędny lub też orzeka w istocie sprawy. Uwzględniając tego rodzaju odwołanie sąd stwierdza, czy brak wydania decyzji przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych stanowi rażące naruszenie prawa. Stanowi to bezpośrednią konsekwencję zasad określania odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy publicznych za rażące naruszenie prawa, gdyż jedną z przesłanek występujących kumulatywnie obok wskazanych w art. 5 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy publicznych za rażące naruszenie prawa jest stwierdzenie rażącego naruszenia prawa.
Sąd drugiej instancji, w przypadku uchylenia wyroku i poprzedzającej go decyzji organu rentowego posiada uprawnienie do przekazania sprawy do ponownego rozpoznania bezpośrednio przez organ rentowy, co do zasady temu, który wydał zaskarżoną decyzję. Powyższe rozstrzygnięcie może nastąpić, na gruncie przepisów Kodeksu Postępowania Cywilnego, kiedy zostanie stwierdzona nieważność postępowania, nierozpoznanie przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy, bądź gdy rozstrzygnięcie w drodze wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Sąd dokonując przekazania ocenia zgłoszone żądania, a także udziela wskazówek w zakresie dalszego postępowania, które wiążą zarówno organ, jak i sąd pierwszej instancji rozpoznający powtórnie sprawę.
