Wyrządzenie szkody spółce wpływa pośrednio także na sytuację majątkową osób uprawnionych do udziału w zyskach lub kwotach likwidacyjnych, dlatego też kodeks spółek handlowych wyposaża wspólników spółki z o.o. w uprawnienie do wytoczenia powództwa o naprawienie wyrządzonej spółce szkody. Zgodnie z art. 295§1 kodeksu spółek handlowych, jeżeli spółka z ograniczoną odpowiedzialnością nie wytoczy powództwa o naprawienie wyrządzonej jej szkody w terminie roku od dnia ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę, każdy wspólnik może wnieść pozew o naprawienie szkody wyrządzonej spółce. Jest to wyłączne uprawnienie wspólników spółki, niezależne od wielkości i ilości przypadających im udziałów. Uprawnienie to funkcjonuje także pod nazwą actio pro socio.
Przesłanki wniesienia powództwa
Wspólnik, działając pro socio, jest uprawniony wnieść skutecznie powództwo odszkodowawcze tak długo, jak długo nie doszło do przedawnienia roszczenia odszkodowawczego.
Warunkiem wniesienia powództwa przez każdego wspólnika jest spełnienie łącznie obu poniższych przesłanek:
- upływ jednego roku od dnia ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę,
- bezczynność spółki w tym okresie polegająca na niewytoczeniu powództwa.
Podkreślić należy, że jeżeli minął rok od chwili ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę i spółka nie wytoczyła powództwa, a wytoczył je wspólnik, późniejsze wytoczenie przez spółkę własnego powództwa nie wpływa na wcześniej wytoczone powództwo wspólnika. Spółka może przystąpić w charakterze interwenienta samoistnego do postępowania toczącego się na skutek wytoczenia przez wspólnika powództwa na rzecz spółki. Możliwe jest także, żeby spółka lub inni wspólnicy wystąpili z odrębnym powództwem, dotyczącym tego samego roszczenia. Jednakże zapadnięcie pierwszego wyroku prawomocnego zasądzającego powództwo, powinno prowadzić (jeżeli pozostałe pozwy nie zostaną cofnięte) do oddalenia pozostałych powództw ze względu na to, że spółce pokrzywdzonej udzielono już ochrony prawnej. Gdyby zaś doszło do kilkukrotnego zasądzenia odszkodowania, a kwoty odszkodowania byłyby różne, spółka ma prawo domagać się od pozwanego zapłaty kwoty największego z nich, nie może natomiast prowadzić egzekucji z wszystkich tych wyroków po kolei.
Wspólnik, działając pro socio, jest uprawniony wnieść skutecznie powództwo odszkodowawcze tak długo, jak długo nie doszło do przedawnienia roszczenia odszkodowawczego. Termin trzyletni, przewidziany w art. 297 zd. 1 ksh - biegnący od momentu, w którym spółka dowiedziała się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia - wiąże także wspólnika. W rezultacie ma on dwa lata na wytoczenie własnego powództwa w imieniu spółki, skoro pierwszy rok, licząc od ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę, zarezerwowany jest wyłącznie dla spółki.
Zabezpieczenie na rzecz pozwanego
Art. 295§2 ksh wprowadza możliwość zastosowania przez sąd swoistego zabezpieczenia na rzecz pozwanego na wypadek, gdyby poniósł on szkodę na skutek powództwa wspólnika. Żądanie ustanowienia kaucji powinno być zgłoszone przy pierwszej czynności procesowej, pod rygorem jego wygaśnięcia. Pozwany zobowiązany jest uprawdopodobnić bezzasadność powództwa oraz to, że grozi mu szkoda w związku z wytoczeniem powództwa. Na kaucji służy pozwanemu pierwszeństwo przed wszystkimi wierzycielami powoda.
Odpowiedzialność wspólnika wobec osoby pozwanej
Jako przeciwwagę do ewentualnego nadużywania uprawnień wynikających z omawianej instytucji actio pro socio, art. 295 § 4 ksh przewiduje wyjątkową odpowiedzialność wspólnika wobec osoby pozwanej w procesie odszkodowawczym, jeżeli powództwo zostało oddalone jako nieuzasadnione, a wspólnik działał w złej wierze lub dopuścił się rażącego niedbalstwa. Sam fakt oddalenia powództwa pro socio wcale nie uzasadnia jeszcze odpowiedzialności odszkodowawczej powoda (wspólnika) względem pozwanego. Konieczne jest bowiem ponadto wniesienie powództwa w złej wierze lub też przy dopuszczeniu się rażącego niedbalstwa. Odpowiedzialność odszkodowawczą ponosił więc będzie wspólnik, który wniósł pozew, pomimo że wiedział, iż pozwany żadnej szkody spółce nie wyrządził lub też z łatwością mógł się tego dowiedzieć. Były pozwany może wnieść przeciwko byłemu powodowi (wspólnikowi) powództwo w ciągu dziesięciu lat od wyrządzenia mu szkody w związku z nieudanym powództwem pro socio.
Wskazać także należy, że analogiczne rozwiązanie zawiera art. 486 ksh w odniesieniu do spółki akcyjnej, gdzie obok akcjonariusza, uprawnione do wniesienia powództwa o naprawienie szkody wyrządzonej spółce są także osoby, którym służy inny tytuł uczestnictwa w zyskach lub podziale majątku spółki (np. posiadacze świadectw założycielskich, świadectw tymczasowych czy też świadectw użytkowych).
