Starając się przedstawić przyczyny łączenia spółek kapitałowych można wskazać szereg czynników obiektywnych, jak też subiektywnych, m.in.:
- wykorzystanie efektu synergii z tytułu koncentracji kapitału,
- wzmocnienie pozycji na rynku,
- eliminacja konkurencji przez wrogie przejęcie,
- skorzystania z możliwości przetrwania przy niepewnej pozycji na rynku lub słabych wynikach finansowych,
- konieczność dokonania restrukturyzacji grupy kapitałowej z przyczyn finansowych, organizacyjnych, logistycznych czy też podatkowych[1].
Rozpatrując alternatywne procedury w zakresie łączenia spółek kapitałowych, w celu uzyskania zbliżonego efektu ekonomicznego, można wskazać:
- procedury wymiany udziałów,
- joint-ventures,
- alianse strategiczne,
- programy venture capital,
- umowy licencyjne.
W niniejszej pracy zostanie przedstawiona analiza regulacji prawnych w zakresie:
- prawa handlowego: art. 491-527 k,s.h., Polska nie implementowała jeszcze dyrektywy Rady i Parlamentu nr 2005/56/EC z dnia 26 października 2005 r. w sprawie transgranicznego łączenia się spółek kapitałowych. Dyrektywa ta powinna być wdrożona do systemu prawnego państw członkowskich UE do 15 grudnia 2008 r.,
- prawa bilansowego: art. 44a-44d u.o.r. (od 1 stycznia 2002 r. wprowadzono regulacje dotyczące rozliczenia połączenia jednostek podlegających przepisom u.o.r., w tym spółek kapitałowych),
- prawa podatkowego: ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, Ordynacji Podatkowej. Przepisy zawarte w updop dotyczące opodatkowania dochodu z tytułu łączenia się spółek kapitałowych są następstwem implementacji dyrektywy Rady z dnia 23 lipca 1990 r. nr 90/434/EEC w sprawie wspólnego systemu opodatkowania połączeń, podziałów, wniesienia (transferu) aktywów oraz wymiany akcji między spółkami różnych państw członkowskich UE. W Traktacie Akcesyjnym zdefiniowano, iż w odniesieniu do Polski regulacja tej dyrektywy dotyczy podatku dochodowego od osób prawnych, a ewentualnym podatnikiem może być spółka akcyjna bądź spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Polska nie implementowała jeszcze dyrektywy 2005/19/EC.
Przyjmuje się, iż procedura prawna łączenia spółek składa się z następujących etapów:
- Faza zarządcza - obejmuje m.in. następujące czynności przygotowawcze: sporządzenie planów połączenia oraz sprawozdań zarządów łączących się spółek, sporządzenie opinii przez biegłego, ogłoszenie planu połączenia,
- Faza właścicielska - obejmuje m.in. podjęcie uchwały zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) o łączeniu się spółki z inną spółką (innymi spólkami),
- Faza sądowa - obejmuje zgłoszenie połączenia do rejestru oraz dokonanie ogłoszenia o połączeniu.
Rozważając skutki podatkowe związane z procesem łączenia spółek kapitałowych należy stwierdzić, iż w art. 10 updop, ustawodawca wyodrębnił w kategoriach dochodu kwalifikowanego jako pochodzący z udziału w zyskach osób prawnych pewne przysporzenia majątkowe podlegające opodatkowaniu odnoszące się do specyficznej sytuacji w funkcjonowaniu spółek – tj. połączenia.
Szczególne zaakcentowanie połączenia spółek w całej regulacji ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych wynika z faktu, że są to nadzwyczajne etapy w działalności tych podmiotów, stanowiące formy restrukturyzacji majątkowej, finansowej lub organizacyjnej i związane są z transferami majątku między odrębnymi podmiotami, co wymaga określonego podejścia podatkowego.
Należy jednak podkreślić, że jakkolwiek art. 10 updop wskazuje na zasady opodatkowania związane z połączeniem, zarówno w treści ustępu 1 (punkty 5 i 6), jak i w ustępach 2 i 4-5, to jednak zawarta w nim regulacja opodatkowania połączenia nie jest kompleksowa. Przepisy dotyczące zagadnień połączenia spółek usytuowane są także w innych częściach ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych m.in.:
- art. 7 updop - w zakresie rozliczenia straty podatkowej,
- art. 12 updop - precyzujący zasady opodatkowania podziału i połączenia,
- art. 16g updop - w zakresie ustalenia wartości początkowej środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych na potrzeby amortyzacji podatkowej.
Rozproszenie przepisów w zakresie opodatkowania połączenia spółek, zarówno w treści samego art. 10 updop, jak i w innych przepisach ustawy, podyktowane jest z jednej strony koniecznością odniesienia się do zagadnień uregulowanych szczegółowo w innych częściach tej ustawy (strata podatkowa, amortyzacja), z drugiej jednak strony wynika z faktu, że w procesie połączenia odrębna ocena podatkowa powinna być dokonana wobec:
- spółki przejmowanej,
- wspólników spółki przejmowanej,
- spółki przejmującej (nowo zawiązanej),
- wspólników spółki przejmującej (nowo zawiązanej).
Przepisy podatkowe odnoszą się do każdej z tych kategorii podmiotów, ale regulacje w tym zakresie, z uwagi na podział updop na określone definicyjnie rozdziały występują w różnych miejscach ustawy.
Kształt obecnie obowiązujących przepisów w odniesieniu do połączenia spółek kapitałowych, w zasadzie przewidujących neutralność podatkową w procesach połączeń i podziałów, jest w części dostosowaniem do zaleceń unijnych[2], a po części odpowiedzią na postulaty doktryny i praktyki podatkowej[3]. Wprowadzenie odniesień do udziału w procesach połączeń spółek z innych krajów unijnych było efektem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i możliwym udziałem tych spółek w przedstawionych działaniach transformacyjnych[4].
