Wstęp
Nowelizacja obecnie obowiązującej ustawy z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego2 jest zasadna i konieczna, jednakże jej kształt zaproponowany ostatecznie przez Ministerstwo Sprawiedliwości 17 stycznia2019 r. budzi wątpliwości co do zachowania podstawowych praw przysługujących osobie oskarżonego.
Na największą uwagę zasługują takie zmiany,jak wprowadzenie zasady prekluzji dowodowej, możliwość przeprowadzania postępowania dowodowego pod usprawiedliwioną nieobecność oskarżonego lub jego obrońcy, czy ograniczenie reguły jego obrońcy, czy ograniczenie reguły ne peius.
1. Wprowadzenie zasady prekluzji dowodowej
W artykule 170 k.p.k., który przedstawia enumeratywny katalog przesłanek oddalenia wniosku dowodowego przez sąd, projektodawca proponuje wprowadzić dodatkowy § 6, który brzmiałby: „[Oddala się wniosek dowodowy,jeżeli:] wniosek dowodowy został złożony po zakreślonym przez organ procesowy terminie, o którym strona składająca została zawiadomiona”.Proponowane rozwiązanie budzi zastrzeżenia w świetle gwarancjii praw, jakie przysługują oskarżonemu,w szczególności prawa wynikającegoz § 1 art. 74 k.p.k., zgodnie z którym w toku postępowania oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności,ani nie ma obowiązku dostarczania jakichkolwiek dowodów na swoją niekorzyść, co jest konsekwencją zasady domniemania niewinności oraz prawa wynikającego z art. 175k.p.k., tj. prawa do milczenia. Skorzystanie z ww. gwarancji przez oskarżonego nie powinno na żadnym etapie postępowania karnego (tj. postępowania przygotowawczego i postępowania przed sądem) powodować ujemnych konsekwencji dla oskarżonego.
W świetle proponowanej zmiany przepisów, oskarżony zgodniez art. 378 § 1 k.p.k. byłby zobowiązany do złożenia wszelkich wniosków dowodowych w terminie7 dni od daty doręczenia mu aktu oskarżenia, gdyż może stracić prawo powoływania się na nie w późniejszym terminie. Obecnie natomiast ustawodawca nie przewidział negatywnych konsekwencji dla oskarżonego za niedopełnienie takiego obowiązku.
Podkreślić należy, że na każdym etapie postępowania, w tym po zapoznaniu się z materiałami dowodowymi przedstawionymi przez oskarżyciela,oskarżony powinien mieć możliwość składania wniosków dowodowych,a niezłożenie ich w terminie wskazanym przez sąd bądź organ procesowy,nie powinno rodzić żadnych negatywnych konsekwencji procesowych,w tym do przesądzenia o jego ewentualnej odpowiedzialności. Wskazać należy, że sąd ma obowiązek zbadania prawdy materialnej i ta zasada powinna mieć nadrzędne znaczenie przez cały okres trwania postępowania. Odnośniedo powyższego należy zwrócić uwagę, że proponowane rozwiązanie może dawać sądowi instrument do zbyt swobodnego oddalania wniosków dowodowych. Przesłanki wskazane w art. 170 k.p.k. są wystarczające do zdyscyplinowania stron w trakcie trwania postępowania. Wprowadzenie zasady prekluzji dowodowej celem usprawnienia procesu karnego nie jest dobrym rozwiązaniem z punktu widzenia oskarżonego, któremu zgodniez obowiązującym prawem przyznane są gwarancje, z których może korzystać zgodnie z przyjętą na daną chwilę linią obrony.
2.Przesłuchiwanie świadków pod nieobecnośćoskarżonego i jego obrońcy
Kolejną istotną zmianą zaproponowaną przez projektodawcę, do której należysię odnieść, jest dodanie art. 378a,który miałby brzmieć w następujący sposób: „Jeżeli oskarżony lub obrońcanie stawił się na rozprawę i w aktach sprawy brak jest dowodu doręczenia mu zawiadomienia lub wezwania lub jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód lub innych wyjątkowych przyczyn lub wtedy, gdy usprawiedliwił należycie niestawiennictwo, sąd może przeprowadzić postępowanie dowodowe w jego nieobecności, a w szczególności przesłuchać świadków, którzy stawili się na rozprawę”. Wprawdzie w dalszej części wspomnianego artykułu projektodawca dopuszcza możliwość uzupełniającego przeprowadzenia dowodu, jednakże stosowny wniosek musi zostać złożony najpóźniej w terminie kolejnej rozprawy i powinien uzasadniać, że sposób przeprowadzenia dowodu w czasie nieobecności oskarżonego lub obrońcy naruszał gwarancje procesowe, w szczególności prawa do obrony.
Tak sformułowana norma prawna w sposób istotny może naruszać prawo oskarżonego do obrony. Po pierwsze dlatego, że prawo oskarżonego do udziału w rozprawie stanowi, jak słusznie stwierdza Rzecznik Praw Obywatelskich w swoich uwagach z 19 grudnia 2018 roku do projektu, jeden z fundamentalnych atrybutów przewidzianego w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 6 § 3 EKPCz prawa do obrony3 . Istotne jest, że formułując główne założenia prawa do zadawania pytań świadkom, Europejski Trybunał Praw Człowieka4 podnosi, że dowody winny być przeprowadzone w trakcie publicznej rozprawy, w czasie obecności oskarżonego, dając mu tym samym możność kwestionowania ich wiarygodności. Jakiekolwiek wyjątki od tej zasady nie mogą naruszać prawa do obrony5 .
Nadto, jak wskazuje Maria Kierska, jeżeli: wyrok skazujący opiera się wyłącznie lub w decydującym stopniu na zeznaniach świadka, któremu oskarżony nie miał możliwości zadawania pytań, tak na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego, prawa oskarżonego są ograniczone tak dalece, że uderzają w prawo do rzetelnego procesu zagwarantowanego w art. 6 EKPCz6 . W tym miejscu należy wskazać, że projektodawca twierdzi, iż wprowadzenie normy prawnej w takim brzmieniu nie narusza w żaden sposób prawa do obrony. Powyższe uzasadnia tym, że proponowana zmiana zawiera jedynie rozwiązanie ewentualnego przeprowadzania dowodów, a nie przeprowadzania rozprawy pod usprawiedliwioną nieobecność oskarżonego lub jego obrońcy. Jednakże z poglądem tym, w świetle już przedstawionych racji, nie sposób się zgodzić.
W następnej kolejności należy się odnieść do kwestii narzucenia przez projektodawcę obowiązku wskazania naruszenia gwarancji procesowych, a w szczególności prawa do obrony, w sytuacji złożenia wniosku o uzupełniające przeprowadzenie dowodu. Powyższe rozwiązanie również narusza art. 42 ust.2 Konstytucji RP7 oraz art. 6 § 3 EKPCz8 , gdyż nie gwarantuje uzupełniającego przeprowadzenia dowodu, które odbyło się bez udziału oskarżonego lub jego obrońcy, w każdym przypadku. Po pierwsze uzależnione byłoby to od jednostronnej decyzji sądu, a po drugie od tego czy kolejny termin rozprawy, na którym czynności by się odbyły, byłby możliwy (np. przeprowadzenie rozprawy, na której sąd przesłuchuje świadka pod nieobecność oskarżonego lub obrońcy, a następnie po przesłuchaniu świadka zamknięcie rozprawy przez sąd i wydanie wyroku, czy w sytuacji, w której świadek zmienia miejsce zamieszkania i nie informuje o tym sądu).
Ponadto w każdym przypadku, kiedy rozprawa przeprowadzana jest w czasie nieobecności oskarżonego, który z przyczyn od niego niezależnych, takich jak niewłaściwe doręczenie mu zawiadomienia o terminie bądź gdy usprawiedliwił należycie swoje niestawiennictwo, będzie stanowić naruszenie jego prawa do udziału w rozprawie i stwarzało domniemanie, że mógł zostać pozbawiony możliwości obrony, w szczególności, że wniosek o uzupełniające przeprowadzenie dowodu musi zawierać wyraźne wskazanie naruszenia gwarancji procesowych. W tym miejscu należy wskazać, że oskarżony nie powinien ponosić ujemnych konsekwencji błędów pracowników sądu, albowiem nie ma on wpływu na wykonywanie przez nich czynności i nie ma możliwości, ażeby taki przepis uzasadnić ekonomiką postępowania. W takim przypadku prawo do obrony jest dobrem nadrzędnym, dlatego prowadzenie rozprawy i przeprowadzanie dowodów pod nieobecność oskarżonego lub obrońcy musi mieć charakter wyjątkowy i być starannie rozważone przez sąd. Istotne jest, że prowadzenie rozprawy w trybie zwyczajnym bez udziału oskarżonego w sytuacji, gdy nie wystąpiła żadna z okoliczności wymienionych w art. 376 k.p.k., nakazuje uznać, że w danej sprawie zaistniała bezwzględna przyczyna odwoławcza, określona w art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. (sprawę rozpoznano w czasie nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa)9 .
Wskazując na powyższe, wprowadzenie możliwości dokonywania czynności procesowych przez sąd, w tym przesłuchania świadków pod nieobecność oskarżonego lub obrońcy pomimo zaistnienia siły wyższej, wadliwości procesu doręczania zawiadomienia o terminie rozprawy czy innych usprawiedliwionych przyczyn, jest rozwiązaniem sprzecznym z obowiązującymi normami, orzecznictwem i stanowiskiem doktryny.
3. Ograniczenie reguł ne peius wpostępowaniu karnym (art. 454 k.p.k.)
Obecnie obowiązujący przepis art. 454 k.p.k. stanowi, że: (§ 1) sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie oraz (§ 3) nie może zaostrzyć kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności.
Projektodawca zaproponował, aby uchylić § 3 obecnie obowiązującej ustawy, a w § 1 wprowadzić możliwość skazania przez sąd odwoławczy oskarżonego, co do którego warunkowo umorzono postępowanie. Odnosząc się do zaproponowanej zmiany należy wskazać, że rozwiązanie przyjęte przez projektodawcę, polegające na uchyleniu § 3 w art. 454 k.p.k., gdzie sformułowano zakaz zaostrzenia kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności jest niewłaściwe, gdyż narusza to zasadę dwuinstancyjności.
W razie pojawienia się konieczności wymierzenia najsurowszej kary przewidzianej w kodeksie karnym, sąd odwoławczy powinien uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania, gdyż w takiej sytuacji sąd pierwszej instancji może wówczas zaostrzyć karę, co stwarza oskarżonemu możliwość wniesienia ponownej apelacji. Głównym celem takiego uregulowania jest to, że przy wymiarze najsurowszej kary pozbawienia wolności musi być zabezpieczone prawo oskarżonego do obrony przez zapewnienie dwuinstancyjności10. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku, gdy sąd orzekł o warunkowym umorzeniu postępowania. Skazanie oskarżonego w takim przypadku prowadziłoby do wydania orzeczenia reformatoryjnego, od którego oskarżony nie miałby już możliwości odwołania się, co zdecydowanie godzi w jego prawo do zapewnienia mu dwuinstancyjności postępowania.
4. Sporządzanie uzasadnień wyroku na formularzu
Kolejną istotną zmianą zaproponowaną przez projektodawcę jest wprowadzenie możliwości sporządzania uzasadnień wyroków na formularzu. Jest to idea, do której należy podejść krytycznie. Sporządzanie uzasadnień na ustalonym wzorze może spowodować, że będą one bardzo ogólne, skondensowane i napisane specjalistycznym, prawniczym językiem, przez co mogą być niezrozumiałe dla osoby, która nie była reprezentowana przez obrońcę bądź profesjonalnego pełnomocnika w trakcie postępowania toczącego się przed sądem. Nie można podzielić poglądu projektodawcy, że taka formuła byłaby bardziej zrozumiała oraz czytelna.
W obecnym stanie prawnym uzasadnienia są sporządzane w taki sposób, aby każda otrzymująca je osoba zrozumiała podstawy wydania orzeczenia, sposób rozumowania sądu oraz jakie dowody były dla sądu wiarygodne, a którym tej wiarygodności odmówił. Skrócenie uzasadnienia i sprowadzenie go do formularza może doprowadzić do tego, że strona nie zinterpretuje odpowiednio jego treści, a tym samym nie zapewni sobie możliwości efektywnego sporządzenia środka odwoławczego.
Ponadto wskazać należy, że w sprawach wielowątkowych i wieloosobowych sporządzenie takiego formularza utrudnia rzeczywiste uzasadnienie decyzji sądu i może spowodować nieczytelność uzasadnienia. Nadto sąd w uzasadnieniu nie powinien być ograniczany treścią formularza ze względu na fakt, iż każdy sędzia ma inny sposób formułowania wypowiedzi i sporządzenie formularza; zamiast ułatwić i przyspieszyć pracę nad sporządzeniem uzasadnienia, może w praktyce doprowadzić do jej utrudnienia. Odnośnie do powyższego, należy zgodzić się ze stanowiskiem Trybunału, że art. 6 ust. 1 Konwencji obliguje sądy do odpowiedniego uzasadniania wyroków. Uzasadnienie orzeczenia ukazuje stronom, że ich sprawa została rzeczywiście rozpatrzona. Sądy, jak również inne organy władzy, zobowiązane są właściwie uzasadniać swoje orzeczenie, ukazując argumenty, które zadecydowały o wydaniu danego orzeczenia. Uzasadnienie pokazuje również, że strony danego postępowania zostały wysłuchane oraz umożliwia efektywne wniesienie środka odwoławczego i w stateczności kontrolę zaskarżonego orzeczenia w drugiej instancji. Jedynie te orzeczenia, które zawierają uzasadnienie, umożliwiają jawną kontrolę wymiaru sprawiedliwości11.
Jednakże w sytuacji, gdy stanowisko strony decyduje o wyniku postępowania, to potrzebuje ono konkretnej i jasnej odpowiedzi. Odnośnie do powyższego wskazać należy, że należy zgodzić się ze stanowiskiem Trybunału, iż obowiązkiem sądów jest zweryfikowanie głównych twierdzeń oraz argumentów stron, odnoszących się do praw i wolności gwarantowanych przez normy prawa krajowego i międzynarodowego, a sądy zobligowane są badać je wyjątkowo rygorystycznie i skrupulatnie. Istotne jest, że art. 6 ust. 1 nie wymaga przedstawiania przez sąd apelacyjny (tj. drugiej instancji) bardziej skrupulatnego uzasadnienia orzeczenia w sytuacji, gdy sąd ten wskazuje konkretny przepis prawny dla oddalenia apelacji w kwestii prawnej12.
Wskazując powyższe należy krytycznie odnieść się do propozycji sporządzania uzasadnień na formularzu, które mogą być zbyt ogólne, niezrozumiałe i nie dawać odpowiedzi na argumenty podnoszone przez strony, co jest sprzeczne z założeniami Konwencji.
5. Przesłuchanie pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego13, bez udziału obrońcy
W obecnym stanie prawnym przesłuchanie osoby pokrzywdzonej w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI k.k. (tj. przestępstwa przeciwko wolności, przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece), który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przeprowadza sąd na posiedzeniu, w którym udział mają prawo wziąć prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego.
Projektodawca proponuje zmianę powyższej regulacji, która odbiera prokuratorowi, obrońcy i pełnomocnikowi pokrzywdzonego prawa do udziału w takim przesłuchaniu. Jest to istotne pozbawienie oskarżonego praw do obrony, gdyż uniemożliwia obrońcy kontrolowanie przebiegu przesłuchania w sytuacji, kiedy na dowodzie z przesłuchania pokrzywdzonego opiera się całe postępowanie. Obrońca traci możliwość zweryfikowania wiarygodności świadka, zadawania dodatkowych pytań oraz nadzorowania przesłuchania pokrzywdzonego.
Ponadto przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego przy udziale prokuratora, obrońcy czy pełnomocnika pokrzywdzonego nie naruszyłoby też żadnych gwarancji procesowych pokrzywdzonego oraz nie naruszyłoby zasady ochrony jego dobra, albowiem pytania zadawane są za pośrednictwem sędziego prowadzącego przesłuchanie w obecności biegłego psychologa i ma on możliwość ich uchylenia oraz odpowiedniego sformułowania tak, aby nie krępować osoby pokrzywdzonego, a jednocześnie dążyć do ustalenia prawdziwego przebiegu postępowania. Brak udziału prokuratora, obrońcy czy pełnomocnika pokrzywdzonego w przesłuchaniu małoletniego pokrzywdzonego, w sytuacji gdy jego przesłuchanie jest czynnością niepowtarzalną, może spowodować luki w postępowaniu, które wymagać będą niezwłocznego ich uzupełnienia, a to z kolei doprowadzi do konieczności przesłuchania pokrzywdzonego ponownie i efektu odwrotnego do zamierzonego przez projektodawcę.
Nadto w sytuacji, kiedy dowód z przesłuchania świadka ma być dowodem wiodącym w czasie rozprawy, następnie wyłącznie na takim dowodzie opiera się wyrok skazujący, a oskarżony nie miał możliwości zadawania pytań, tak na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego, prawa oskarżonego są niebywale ograniczone – uderza to w prawo do rzetelnego procesu zagwarantowanego w art. 6 Konwencji.
6. Uznanie z mocy prawa za ujawnione nieodczytanych protokołów i dokumentów, podlegających odczytaniu na rozprawie, z chwilą zamknięcia przewodu sądowego
Kolejną istotną zmianą, którą przedłożył projektodawca, jest uznanie z mocy prawa za ujawnione nieodczytanych protokołów i dokumentów, podlegających odczytaniu na rozprawie, z chwilą zamknięcia przewodu sądowego. W tym miejscu należy podnieść, że nie jest to zmiana korzystna dla oskarżonego. Głównie dlatego, że strony mają prawo wiedzieć, co stanowi podstawę wyrokowania. Nadto strony nie mają możliwość kontroli, jakie dokumenty bądź protokoły powinny zostać ujawnione. Trzeba tu wskazać na treść wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Brzuszczyński p. Polsce, z 17 września 2013 r.14, gdzie Trybunał wprost stwierdza, że zanim oskarżony zostanie skazany, wszystkie dowody muszą zostać ujawnione w jego obecności, do czego zobowiązuje art. 6 § 3 pkt d Konwencji.
Odnośnie do powyższego należy wskazać, że projektodawca powinien wprowadzić możliwość ujawniania protokołów i dokumentów na odrębnym posiedzeniu przed zamknięciem rozprawy, co spowoduje, że sąd z uwagi na ilość dokumentów oraz czasochłonność będzie mógł spokojnie wymienić dokumenty i protokoły na podstawie których wydaje orzeczenie. Dzięki temu strony również bez pośpiechu będą mogły się zapoznać z dowodami, na podstawie których sąd będzie wydawał orzeczenie oraz zgłosić ewentualne zastrzeżenia. W ten sposób sąd nie naruszy gwarancji procesowych oskarżonego.
_________________________________________________________
1 Aktualny tekst projektu ustawy z 17 stycznia 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, dostępny na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji pod adresem: https://legislacja.rcl.gov. pl/docs//2/12318806/12554758/12554759/dokument378188.pdf. W dniu 19 lutego 2019 r. rząd przyjął projekt.
2 T.j. Dz.U. 2018 poz. 1987, ustawa zwana dalej: k.p.k. bądź aktualną ustawą bądź aktualnym aktem normatywnym.
3 Pełny tekst Rzecznika Praw Obywatelskich zawierający uwagi do projektu (datowanego na 4 grudnia 2018 roku) jest dostępny na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji pod adresem: https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12318806/12554733/12554736/dokument377912.pdf.
4 Europejski Trybunał Praw Człowieka, zwany dalej: Trybunałem.
5 M. Kierska, Prawo do przesłuchania świadków oskarżenia w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Palestra” 6/2017, s. 54.
6 Op. cit, s. 55.
7 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483), zwana dalej Konstytucją RP.
8 Tekst Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (zwanej dalej Konwencją), sporządzony w Rzymie 4 listopada 1950 r., zmieniony następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniony Protokołem nr 2, dostępny na stronie: prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19930610284/O/D19930284.pdf.
9 D. Drajewicz, Nieobecność oskarżonego na rozprawie głównej (art. 376 k.p.k.), „Prokuratura i Prawo” 2014, nr 5, s. 30.
10 W. Grzeszczyk, Reguły nepeius w postępowaniu karnym (art. 454 k.p.k.), „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 2, s. 39.
11 M. A. Nowicki, Art. 6. [w]: Komentarz do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, [w:] Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, wyd. VII, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2017.
12 Wytyczne do stosowania art. 6 EKPCz. Prawo do rzetelnego procesu. Dostępne na stronie: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiy88q70bbgAhXmkIsKHYmjCOwQFjAAegQICRAC&url=https%3A%2F%2Fbip.ms.gov.pl%2FData%2FFiles%2F_public%2Fbip%2Fprawa_czlowieka%2Fstandarty%2Fwytyczne-w-zakresie-stosowania-art-6.pdf&usg=AOvVaw38p_0AR4Fcig4oqiqskxgR.
13 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, tj. Dz.U. 2018 poz. 1600, dalej: k.k.
14 Skarga nr 23789/09, pełna treść orzeczenia dostępna na stronie: https://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/europejski_trybunal_praw_czlowieka/ wybrane_orzeczenia_eptcz/wyrok_z_dnia_17_wrzesnia_2013_r__w_sprawie_brzuszczynski_p__polsce__skarga_23789_09__;jsessionid=1D9A37871E7C95E1FA77663FEB80B6D5.cmsap1p.
