1. Wprowadzenie do stosunków pracy z powołania
Podstawowa regulacja stosunków pracy z powołania znajduje się w k.p. w art. 68 i następnych. Przepisy te modyfikują ogólny model stosunku pracy poprzez osłabienie ich trwałości i ograniczenie uprawnień pracowniczych w związku z wadliwym ustaniem tych stosunków. Artykuł 68 § 1 k.p. stanowi bowiem, że stosunki pracy z powołania nawiązuje się w przypadkach określonych w przepisach odrębnych względem k.p. Do tych przepisów mogą należeć przepisy rangi ustawowej, ewentualnie przepisy niższej rangi, np. statuty, na które ustawa deleguje uprawnienia do określenia zasad zatrudniania pracowników. Należy pamiętać, że w systemie prawa istnieje bardzo dużo przypadków przewidujących możliwość powołania na określone stanowisko. O powołaniu w rozumieniu k.p. mówimy jedynie wówczas, gdy obok zwrotu o powołaniu danej osoby z przepisów wynika w sposób bezpośredni bądź pośredni, że osoba ta ma pozostawać w stosunku pracy. Takie stanowisko zostało zaprezentowane w uchwale Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2005 r.2 Jeżeli przesłanka ta nie występuje, wówczas powołanie na stanowisko ma charakter czynności techniczno-organizacyjnej, takiej jak np. powołanie członka zarządu spółki handlowej, bądź w ogóle czynności o innym charakterze prawnym, takim jak np. nominacja sędziowska. Zatem w obecnym stanie prawnym powołanie w rozumieniu art. 68 k.p. występuje m.in. w przypadku objęcia stanowiska dyrektorów przedsiębiorstw państwowych3 , osób zajmujących wyższe stanowiska w służbie cywilnej4 bądź niektórych organów administracji rządowej5 .
2. Charakter prawny powołania
Dawniej w literaturze przedmiotu dominowało stanowisko, iż powołanie jest odmianą aktu administracyjnego. Następnie przyjmowano, że charakter aktu powołania zależy od rodzaju powierzanego stanowiska; w przypadku stanowiska dyrektora przedsiębiorstwa państwowego i innych kierowniczych stanowisk państwowych upatrywano w nim rodzaju aktu administracyjnego, a w odniesieniu do innych stanowisk – postaci czynności z zakresu prawa pracy. Aktualnie istnieją ważkie podstawy do obrony stanowiska, że akt powołania jest jednostronną czynnością prawną albo nawet oświadczeniem woli organu, zawierającym ofertę nawiązania stosunku pracy.
Charakter aktu powołania wiąże się bardzo ściśle z tym, że stanowi on podstawę angażowania do pracy na stanowiskach kierowniczych. Akt powołania w rozumieniu art. 68 k.p. pełni podwójną rolę. Z jednej strony na jego mocy zostaje powierzone pracownikowi stanowisko kierownicze (czyli dochodzi do nawiązania stosunku organizacyjnego), z drugiej zaś, w związku z treścią art. 11 k.p., akt powołania jest traktowany jako oświadczenie woli pracodawcy.
3. Stosunki pracy z mianowania
Instytucja mianowania, zwana także jako nominacja, występuje obecnie w dwóch postaciach, takich jak: mianowanie pracownicze oraz mianowanie służbowe. Pierwsze z nich jest podstawą stosunków pracy o spotykanej nazwie służbowych stosunków pracy, drugie – stosunków służbowych w służbach zmilitaryzowanych – wojsku, policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Służbie Celno-Skarbowej.
Należy wskazać, że stosunki służbowe mają charakter administracyjnoprawny i nie są regulowane prawem pracy. Do stosunków pracy z mianowania stosuje się przepisy szczególne, zawarte w tzw. pragmatykach pracowniczych i posiłkowo w k.p., natomiast do stosunków służbowych mają zastosowanie tzw. pragmatyki służbowe (policyjna, wojskowa itd.). Zgodnie z art. 76 k.p., stosunki pracy z mianowania nawiązywane są w przypadkach wyraźnie określonych w przepisach odrębnych względem k.p. Podobnie jak w odniesieniu do powołania, przepisami odrębnymi w rozumieniu tego przepisu mogą być wyłącznie akty prawne o charakterze ustawowym.
Mianowanie jako podstawa stosunku pracy występuje obecnie w czterech obszarach związanych z zatrudnieniem. Chodzi tu o administrację publiczną w szerokim znaczeniu tego słowa (np. urzędnicy służby cywilnej, inspektorzy pracy, kontrolerzy NIK, radcowie Prokuratorii Generalnej), szkolnictwo (nauczyciele mianowani i dyplomowani w szkołach powszechnych, profesorowie zwyczajni w szkołach wyższych), naukę (profesorowie w instytutach badawczych i PAN) oraz wymiar sprawiedliwości (sędziowie, prokuratorzy, referendarze, kuratorzy).
4. Charakter prawny aktu mianowania
We wcześniejszej literaturze i orzecznictwie przyjmowano, iż mianowanie to akt administracyjny, a nawet decyzja administracyjna. Po szeregu zmian społeczno-politycznych z lat 90. XX wieku takie stanowisko utraciło na swoim znaczeniu. Stąd obecnie w orzecznictwie zaakceptowano pogląd6 , że akt mianowania jest czynnością z zakresu prawa pracy, a nawet oświadczeniem woli pracodawcy lub podmiotu reprezentującego pracodawcę, wymaganego zgodnie z art. 11 k.p.
Nie należy zapominać, że sam akt mianowania nie rodzi jeszcze stosunku pracy, gdyż zgodnie z tym przepisem nawiązanie stosunku pracy, bez względu na jego podstawę prawną, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika. Zatem mianowanie jest oświadczeniem woli, o jakim mowa w art. 11 k.p., a samo powstanie stosunku pracy uzależnione jest od zgody na podjęcie zatrudnienia osoby mianowanej.
Ponadto należy zwrócić uwagę, że akt mianowania może być nie tylko podstawą nawiązania stosunku pracy, ale bardzo często także podstawą przekształcenia stosunku pracy z umownego na nominacyjny. Sytuacja taka będzie występować w służbie cywilnej, inspekcji pracy, w szkolnictwie powszechnym bądź wyższym. We wskazanych przypadkach akt mianowania zastępuje umowę o pracę, przekształcając stosunek pracy w zakresie podstawy zatrudnienia.
5. Stosunki pracy z wyboru
Stosunki pracy nawiązywane na podstawie wyboru mają charakter subsydiarny względem dominującego stosunku organizacyjnoprawnego. Zgodnie z art. 73 § 1 k.p., nawiązanie stosunku pracy następuje na podstawie wyboru, jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika. Decydują o tym właściwe przepisy ustrojowe (ustawowe lub wewnątrzorganizacyjne). Najczęściej omawianą podstawę nawiązania stosunku pracy spotkać można w administracji samorządowej. Zgodnie z ustawą z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych7, stosunki pracy na podstawie wyboru nawiązuje się (jeżeli statut tak stanowi) z marszałkiem województwa, wiceprzewodniczącym zarządu oraz pozostałymi członkami zarządu województwa, starostą, wicestarostą oraz pozostałymi członkami zarządu powiatu, wójtem, burmistrzem, prezydentem miasta, przewodniczącym zarządu związku międzygminnego i pozostałymi członkami zarządu. Oprócz sfery samorządowej wybór jako podstawa nawiązywania stosunków pracy wykorzystywany jest głównie dla pełnienia kierowniczych funkcji w organizacjach społecznych (np. w związkach zawodowych) albo w zarządach spółek handlowych (jeśli umowa spółki z o.o. lub statut spółki akcyjnej tak stanowią).
Najbardziej charakterystyczną cechą stosunków pracy z wyboru, wynikającą z subsydiarnego charakteru, jest całkowite uzależnienie ich bytu od stosunku organizacyjnoprawnego. Stosunek pracy z wyboru rozwiązuje się bowiem wyłącznie w razie wygaśnięcia mandatu. Nie mają do niego zastosowania przepisy o rozwiązaniu umowy o pracę w drodze wypowiedzenia lub bez wypowiedzenia, w tym także na podstawie art. 52 k.p.
Powyższy pogląd został zaprezentowany w wyroku Sądu Najwyższego z 4 grudnia 1979 r.8. Wygaśnięcie mandatu następuje w przypadkach wskazanych w przepisach ustrojowych (np. w ustawie z 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy9), najczęściej wskutek upływu określonego terminu (kadencji) lub też odwołania pracownika przez organ, który go wybrał na dane stanowisko. Podobne skutki wywołuje zrzeczenie się mandatu.
6. Podsumowanie
Wśród całej gamy rozwiązań przewidzianych dla pozaumownych stosunków pracy możemy doszukiwać się wielu podobieństw związanych z klasyczną umową o pracę. W powyższym opracowaniu przedstawiony został bazowy zarys regulacji, bez wchodzenia w szczegóły związane z innymi instytucjami prawa pracy, takimi jak np. urlopy pracownicze, czas pracy bądź wynagrodzenia. W celu poszerzenia wiedzy w zakresie bardziej urzędniczych form zatrudnienia, bez wątpienia należy na bieżąco monitorować trendy orzecznicze, które w dużym stopniu kształtują powszechną praktykę stosowania dosyć ogólnych przepisów prawa pracy.
_____________________________________________
1 T.j. Dz.U. 2019 poz. 1040.
2 Sygn. akt I PZP 11/04.
3 Art. 33 ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, Dz.U. 2002 Nr 112 poz. 981.
4 Art. 53a ustawy z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej, t.j. Dz.U. 2020 poz. 265.
5 Art. 45 ustawy z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, t.j. Dz.U. 2018 poz. 1915.
6 Sygn. akt I PKN 57/96.
7: T.j. Dz.U. 2019 poz. 1282.
8 Sygn. akt I PR 93/79.
9 Dz.U. 2019 poz. 684.
