Postępowanie restrukturyzacyjne – jaki rodzaj restrukturyzacji wybrać w sytuacji ryzyka niewypłacalności przedsiębiorstwa?

 

1. Wprowadzenie

Z pomocą w doborze działań restrukturyzacyjnych przychodzi ustawodawca, który wprowadził w ustawie z 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne¹ procedury sądowe, których stosowanie ma na celu zawieranie przez dłużnika niewypłacalnego lub zagrożonego niewypłacalnością układu z wierzycielami. W zależności od działań restrukturyzacyjnych, jakie zamierza wdrożyć zadłużone przedsiębiorstwo, możliwe jest osiągnięcie stabilizacji finansowej firmy w szczególności poprzez restrukturyzację zobowiązań, majątku czy nawet struktury organizacyjnej przy udziale odpowiedniej większości wierzycieli, poprzez zawarcie układu w drodze jednego z czterech postępowań restrukturyzacyjnych:

1) postępowania o zatwierdzenie układu,

2) przyspieszonego postępowania układowego,

3) postępowania układowego,

4) postępowania sanacyjnego.

Głównym celem funkcjonowania procedur prawnych wskazanych w ustawie restrukturyzacyjnej jest możliwość wprowadzenia skutecznych instrumentów pozwalających na przeprowadzenie restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika i zapobieżenie jego likwidacji² . Wybór rodzaju postępowania restrukturyzacyjnego zależy przede wszystkim od zdiagnozowania zdarzeń mających istotny wpływ na bieżącą oraz przyszłą działalność operacyjną przedsiębiorstwa. Określenie przyczyn trudnej sytuacji ekonomicznej, następnie oszacowanie możliwości zastosowania określonych rozwiązań prawnych u przedsiębiorcy, w celu opracowania i złożenia wniosku restrukturyzacyjnego do sądu powszechnego obejmującego m.in. propozycje układowe, zmierza do podjęcia próby wyjścia z sytuacji zagrożenia niewypłacalnością bądź już samej niewypłacalności.

2. Rodzaje postępowań restrukturyzacyjnych

Wybór postępowania restrukturyzacyjnego zależy od własnych potrzeb i możliwości dłużnika, który może dobrać odpowiednią procedurę restrukturyzacyjną na różnych stadiach zaistnienia problemów finansowych. Postępowanie restrukturyzacyjne w rozumieniu ustawy prawo restrukturyzacyjne należy odróżnić od tzw. „restrukturyzacji nieformalnej”, dokonywanej bez udziału sądu i bez zachowania jakichkolwiek procedur ustawowych, a która polega na prowadzeniu przez dłużnika negocjacji z wierzycielami w celu podpisania porozumienia określającego zasady restrukturyzacji istniejącego zadłużenia. Natomiast postępowanie restrukturyzacyjne w rozumieniu przepisów ustawy restrukturyzacyjnej przewiduje udział w nim wierzycieli z mocy samego prawa, czyli niezależnie od ich woli. „Konstrukcja postępowania restrukturyzacyjnego pozwala na wyeliminowanie problemu tzw. »powstrzymywania się od współdziałania«, który zwykle towarzyszy procesom restrukturyzacji nieformalnej. Otóż w sytuacji gdy majątek dłużnika może w przyszłości nie wystarczyć na zaspokojenie wszystkich roszczeń, wierzyciele jako całość skorzystają na restrukturyzacji, natomiast sytuacja każdego z nich rozpatrywana z osobna ulegnie pogorszeniu (problem tzw. »wspólnej puli«). Z zagadnieniem tym wiąże się niebezpieczeństwo powstrzymywania się przez niektórych wierzycieli od współdziałania z ogółem wierzycieli. Nie można wykluczyć, iż niektórzy wierzyciele mogą podjąć środki windykacyjne celem wyprzedzenia innych kontrahentów dłużnika i uzyskania jak największego zaspokojenia własnej wierzytelności z majątku dłużnika kosztem możliwości zaspokojenia innych wierzycieli”³.

Wspólną cechą czterech „ustawowych” postępowań restrukturyzacyjnych jest dokonywana w ich ramach restrukturyzacja przedsiębiorstwa dłużnika – w pierwszej kolejności jego zobowiązań, następnie majątku i zatrudnienia. Uregulowane prawnie postępowania mają na celu zapewnić wybór formy restrukturyzacji dopasowanej do potrzeb przedsiębiorstwa w trudnej sytuacji finansowej. Wszystkie postępowania restrukturyzacyjne określają zakres wierzytelności objętych układem, propozycje układowe, skutki prowadzenia postępowania, a także zasady zawarcia, zmiany i uchylenia układu⁴.

2.1. Postępowanie o zatwierdzenie układu

Procedura umożliwiająca zawarcie układu z wierzycielami z minimalnym udziałem sądu jest dedykowana dla dłużników, którzy są w stanie uzyskać porozumienie z większością swoich wierzycieli bez udziału sądu. Ustawodawca zabezpiecza jednocześnie interesy wierzycieli poprzez wprowadzenie mechanizmów, które zapobiegałyby niezgodnemu z prawem pomijaniu wierzycieli i uniemożliwieniu im szansy na oddanie głosu. Elementami zabezpieczającymi interesy wierzycieli przede wszystkim są:

• udział w postępowaniu osoby posiadającej licencję doradcy restrukturyzacyjnego,

• wprowadzenie sformalizowanych zasad głosowania warunkującego jego ważność,

• umożliwienie wierzycielom zapoznania się z sytuacją ekonomiczną dłużnika,

• możliwość zgłaszania przez wierzycieli zastrzeżeń co do przebiegu zbierania głosów,

• szczególny wymóg większości niezbędnej do zawarcia układu.

Poprzedzając pracę nad przygotowaniem propozycji układowych w drodze samodzielnego zbierania głosów, dłużnik w pierwszej kolejności zawiera umowę z licencjonowanym doradcą restrukturyzacyjnym o sprawowanie nadzoru nad przebiegiem postępowania, który będzie pełnił funkcje nadzorcy układu⁵. Następnie dłużnik dokonuje ustalenia dnia układowego, według którego będzie sporządzane zestawienie wierzytelności objętych układem. Dzień układowy będzie przypadał nie wcześniej niż trzy miesiące i nie później niż dzień przed dniem złożenia wniosku o zatwierdzenie układu. W konsekwencji wierzytelności powstałe po dniu układowym nie będą objęte układem⁶.

Dłużnik przystępując w dalszej kolejności do zbierania głosów wierzycieli posługuje się kartą do głosowania według wzoru stanowiącego załącznik do rozporządzenia ministra sprawiedliwości⁷ pod rygorem uznania głosu za nieważny. To, w jaki sposób dłużnik będzie komunikował się z wierzycielami, doręczał karty do głosowania oraz prowadził negocjacje, będzie zależało wyłącznie od przyjętej strategii. Nadzorca układu, czuwając nad prawidłowym przebiegiem głosowania, udziela także wierzycielowi żądanych przez niego informacji w celu umożliwienia oddania głosu po zapoznaniu się z sytuacją majątkową dłużnika oraz możliwościami wykonania układu. Jeśli wierzyciel uzna na podstawie uzyskanych wyjaśnień, że przebieg samodzielnego zbierania głosów odbywa się nieprawidłowo, będzie miał możliwość zgłosić nadzorcy układu zastrzeżenia, które zostaną dołączone do sprawozdania składanego do sądu wraz z wnioskiem o zatwierdzenie układu. Głos wierzyciela pozostaje ważny w okresie trzech miesięcy od oddania głosu do dnia złożenia wniosku dłużnika o zatwierdzenie układu do sądu.

W procedurze samodzielnego zbierania głosów przewidziany jest szczególny wymóg większości niezbędnej do zawarcia układu. Układ zostanie przyjęty, jeżeli zagłosuje za nim większość wierzycieli uprawnionych do głosowania nad układem, posiadających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem. Potrzebne jest zatem jednoczesne osiągnięcie dwóch większości: osobowej (ponad 50% uprawnionych głosujących za układem) oraz kapitałowej (posiadanie 2/3 kapitału uprawnionego do głosowania przez wierzycieli, którzy oddali głos za układem)⁸.

W tym postępowaniu istnieje również możliwość głosowania w grupach wierzycieli i przyjęcie układu względem wszystkich wierzytelności pomimo braku uzyskania odpowiedniej większości w pozostałych grupach. W takiej sytuacji układ jest przyjęty, jeżeli wierzyciele mający łącznie 2/3 sumy wierzytelności przypadających wierzycielom uprawnionym do głosowania nad układem głosowali za przyjęciem układu, a wierzyciele z grupy lub grup, które wypowiedziały się przeciwko przyjęciu układu, zostaną zaspokojeni na podstawie układu w stopniu nie mniej korzystnym niż w przypadku przeprowadzenia postępowania upadłościowego⁹. Każdorazowo możliwość skorzystania z tego rodzaju postępowania będzie przysługiwała dłużnikom, wobec których nie zaistnieje przesłanka negatywna dotycząca sytuacji istnienia wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem, które nie przekraczają 15% sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem.

Po uzyskaniu odpowiedniej większości głosów za układem, stwierdzeniu braku negatywnej przesłanki i powiadomieniu pozostałych wierzycieli, dłużnik będzie składał do sądu wniosek o zatwierdzenie układu, który będzie musiał spełnić wymogi formalne właściwe dla pisma procesowego¹⁰ oraz wynikające z ustawy prawo restrukturyzacyjne¹¹. Na każdym etapie postępowania jest zaangażowany profesjonalny podmiot, tj. doradca restrukturyzacyjny pełniący funkcję nadzorcy układu, na którym spoczywa obowiązek złożenia wielu dokumentów. Złożenie m.in. sprawozdania przez nadzorcę będzie miało również ten dodatkowy walor, że wiarygodność takich dokumentów będzie większa. Zdjęcie wielu obowiązków z dłużnika będzie niezmiernie istotne, gdy wniosek będzie składał w szczególności mały przedsiębiorca, dla którego jego prawidłowe sporządzenie powodowałoby w praktyce ogromne trudności. Sąd, zatwierdzając układ, będzie bazował wyłącznie na złożonych dokumentach¹². Przewidziany czas na wydanie przez sąd postanowienia o zatwierdzenie układu wynosi 2 tygodnie. Na czas uprawomocnienia się takiego postanowienia nadzorca układu nabędzie uprawnienia nadzorcy sądowego¹³.

De lege lata

Wybór postępowania o zatwierdzenie układu daje możliwości szybkiego porozumienia z wierzycielami z minimalnym udziałem sądu. Celem takiego działania jest odformalizowanie negocjacji z wierzycielami przy jednoczesnej kontroli sądowej przy zawieraniu układu. Restrukturyzacja zobowiązań dłużnika następuje zatem zgodnie z prawem i obejmuje całość zadłużenia.

2.2. Przyspieszone postępowanie układowe

Ustawodawca wprowadził dalej idące możliwości w zakresie wdrożenia restrukturyzacji w sytuacji pogłębionego kryzysu finansowego przedsiębiorstwa. W procedurze przyspieszonego postępowania układowego będzie można podjąć szybkie działania, mające na celu ustabilizowanie obsługi bieżących zobowiązań w zaistniałym stanie faktycznie i prawnym, w którym:

• suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem nie może być większa niż 15% sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem,

• sporządzenie planu restrukturyzacyjnego i propozycji układowych zostanie dokonane przez niezależnego nadzorcę sądowego wyznaczonego przez sąd,

• niedopuszczalne jest wypowiedzenie poszczególnych umów¹⁴, mających kluczowe znaczenie dla dalszego prowadzenia działalności gospodarczej,

• dłużnik uzyska ochronę sądową przed egzekucjami wierzytelności objętych układem.

Przyspieszone postępowanie układowe rozpoczyna się od wniosku złożonego przez dłużnika. Wymogi formalne wniosku¹⁵ są zbliżone do warunków przewidzianych dla wniosku o ogłoszenie upadłości. Dodatkowo wymagane jest złożenie odpisów propozycji układowych dla wszystkich wierzycieli, tak aby umożliwić jak najszybsze wyznaczenie zgromadzenia i powiadomienie wierzycieli, doręczając im odpisy propozycji układowych oraz wykaz wierzytelności spornych, który warunkuje prowadzenie tego rodzaju postępowania¹⁶. Sąd powinien rozpoznać wniosek o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego na posiedzeniu niejawnym w terminie 7 dni od dnia złożenia wniosku nieposiadającego braków formalnych¹⁷. Przychylając się do treści wniosku, sąd otwiera przyspieszone postępowanie układowe, ustanawiając jednocześnie sędziego komisarza oraz nadzorcę sądowego. Od tego momentu dłużnik jest obowiązany udzielać wszelkich informacji zarówno sędziemu komisarzowi, jak i nadzorcy sądowemu, jakie są potrzebne lub mogą być korzystne dla należytego przebiegu postępowania. Z dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego powstaje z mocy prawa masa układowa obejmująca składniki materialne i niematerialne (aktywa) należące do dłużnika w dniu otwarcia postępowania, jak i nabyte po tej dacie.

Od dnia otwarcia przyspieszonego postępowania układowego do dnia jego zakończenia albo uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu przyspieszonego postępowania, niedopuszczalne jest:

• spełnienie przez dłużnika albo zarządcę świadczeń wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem,

• obciążanie masy układowej hipoteką, prawem zastawu, zastawu rejestrowego, zastawu skarbowego lub hipoteką morską, po dniu otwarcia postępowania w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed tym dniem, poza sytuacją złożenia wniosku o wpis ograniczonego prawa rzeczowego na sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku o otwarcie postępowania,

• potrącenie wzajemnych wierzytelności objętych układem pomiędzy dłużnikiem i wierzycielem w sytuacji zaistnienia przesłanek do potrącenia po dniu otwarcia postępowania, za wyjątkiem wierzytelności powstałej na skutek spłaty przez wierzyciela zobowiązania (zabezpieczonego osobiście lub rzeczowo) powstałego przed dniem otwarcia postępowania;

• wypowiedzenie przez wynajmującego lub wydzierżawiającego umowy najmu lub dzierżawy lokalu lub nieruchomości, w których jest prowadzone przedsiębiorstwo dłużnika, bez zezwolenia rady wierzycieli,

• wypowiedzenie umów kredytu w zakresie środków postawionych do dyspozycji kredytobiorcy przed dniem otwarcia postępowania, leasingu, ubezpieczeń majątkowych, umów rachunku bankowego, umów poręczeń, umów obejmujących licencje udzielone dłużnikowi oraz gwarancji lub akredytyw wystawionych przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania,

• wszczęcie postępowania egzekucyjnego oraz wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia lub zarządzenia zabezpieczenia roszczenia wynikającego z wierzytelności objętej układem z mocy prawa.

Zasada równego zaspokojenia wierzycieli wymaga ustalenia ich pozycji w przyspieszonym postępowaniu układowym według stanu na dzień otwarcia tego postępowania, gdyż spełnianie świadczeń według uznania dłużnika czy powstanie prawa rzeczowego zabezpieczającego wierzytelność zmieniałoby pozycję wierzyciela w postępowaniu na znacznie korzystniejszą.

Układem objęte są wierzytelności w stosunku do dłużnika powstałe przed dniem otwarcia postępowania, a także wierzytelności zabezpieczone przeniesieniem własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa, jak również wierzytelności zabezpieczone hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym i hipoteką morską, a ponadto należności ze stosunku pracy, o ile wierzyciel wyrazi na to zgodę.

Ustawodawca dopuszcza jednak możliwość zabezpieczenia na majątku dłużnika, ale tylko zobowiązania nieobjętego układem. Podstawowym typem zobowiązania będzie nowy kredyt zaciągany dla sfinansowania wykonania układu albo restrukturyzacji majątku dłużnika, np. koniecznych ulepszeń w przedsiębiorstwie dłużnika.

Zakazowi wykonywania zobowiązań objętych układem odpowiada niedopuszczalność wszczynania i prowadzenia ich egzekucji po otwarciu przyspieszonego postępowania układowego, które w toku ulegają zawieszeniu z mocy prawa, a następnie umorzeniu w razie prawomocnego zatwierdzenia układu. Zawieszenie postępowania nie skutkuje z mocy prawa uchyleniem dokonanych zajęć. Pozostawienie zajęć stałoby jednak w sprzeczności z zasadą równego zaspokojenia wierzycieli w ramach układu. Natomiast zajęcie rachunków bankowych zdecydowanie utrudnia prowadzenie przedsiębiorstwa – które musi swobodnie korzystać z rachunków bankowych i zgromadzonych na nich środków, celem niezakłóconego regulowania zobowiązań powstałych po otwarciu postępowania. W takiej sytuacji sędzia-komisarz na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego powinien uchylić zajęcie dokonane przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego w postępowaniu egzekucyjnym lub zabezpieczającym, dotyczącym wierzytelności objętej z mocy prawa układem, jeżeli jest to konieczne dla dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa¹⁸. W przyspieszonym postępowaniu restrukturyzacyjnym wierzyciel posiadający wierzytelność zabezpieczoną rzeczowo na składnikach mienia dłużnika (hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską) może w toku przyspieszonego postępowania układowego prowadzić egzekucję wyłącznie z przedmiotu zabezpieczenia.

Wskazaną zasadę należy stosować również do wierzytelności zabezpieczonej przewłaszczeniem na zabezpieczenie. Zazwyczaj wierzyciel posiadający na przykład zabezpieczenie w postaci hipoteki nie kieruje egzekucji do nieruchomości, lecz do środków zgromadzonych na rachunku bankowym. Taka postawa wierzyciela posiadającego zabezpieczenie rzeczowe wpływa niekorzystnie na dalsze prowadzenie przedsiębiorstwa przez dłużnika. Wierzyciel rzeczowy uzyskuje w ten sposób nadmiernie uprzywilejowaną pozycję w porównaniu do posiadanego zabezpieczenia. Stąd też istota zabezpieczeń rzeczowych oraz ich zasadne uprzywilejowanie w systemie prawnym nie powinny być podstawą do nadmiernego rozszerzania uprawnień kosztem pozostałych uczestników postępowania w postępowaniu restrukturyzacyjnym – w tym wypadku kosztem nie tylko dłużnika, ale również pozostałych wierzycieli, dla których z możliwością dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa dłużnika bezpośrednio związana jest szansa na uzyskanie większego zaspokojenia. Ponadto sędzia-komisarz na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego może zawiesić postępowanie egzekucyjne co do wierzytelności nieobjętych z mocy prawa układem, jeżeli egzekucję skierowano do przedmiotu zabezpieczenia niezbędnego do prowadzenia przedsiębiorstwa. Łączny czas zawieszenia postępowania egzekucyjnego nie może przekroczyć 3 miesięcy¹⁹.

W przyspieszonym postępowaniu układowym uprzywilejowanym sposobem zaspokojenia wierzyciela jest potrącenie, sprzeciwia się bowiem zasadzie równego traktowania wierzycieli. Z tego względu ograniczono możliwość potrącania wierzytelności dłużnika i jego wierzyciela²⁰. Dopuszczalne jest jednak potrącenie wierzytelności wzajemnych, jeśli obie istniały przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego zarówno co do wierzyciela mającego wierzytelność do potrącenia, jak i do dłużnika.

Możliwe jest również potrącenie wierzytelności wzajemnych, jeżeli dłużnik dłużnika stał się jego wierzycielem w inny sposób niż przez nabycie wierzytelności objętej układem od osoby trzeciej, np. poprzez wzajemne relacje handlowe prowadzone po otwarciu postępowania. W takiej sytuacji potrąceniu nie podlega wierzytelność objęta układem, czyli zasada równości wierzycieli nie jest naruszana. Dopuszczalne jest także potrącenie wierzytelności powstałej w wyniku nabycia wierzytelności przez zapłatę długu, za który nabywca odpowiadał osobiście lub rzeczowo – o ile odpowiedzialność za dług powstała przed otwarciem przyspieszonego postępowania układowego. Odpowiedzialność rzeczowa to zastaw, hipoteka lub przewłaszczenie na zabezpieczenie, ustanowione na majątku osoby, która nie była dłużnikiem osobistym dłużnika na zabezpieczenie długu osoby trzeciej²¹.

Ułatwieniem dłużnikowi działalności w czasie postępowania jest ograniczenie swobody woli kontrahenta dłużnika w zakresie wykonywania uprawnień skutkujących rozwiązaniem niektórych rodzajów stosunków prawnych z dłużnikiem. Ograniczenia w wykonywaniu uprawnień kształtujących przez kontrahenta dłużnika nie mają zastosowania w przypadku, gdy podstawą wypowiedzenia umowy jest niewykonywanie przez dłużnika po dniu otwarcia przyspieszonego postępowania układowego zobowiązań umownych nieobjętych układem lub inna okoliczność przewidziana w umowie, jeżeli zaistniały po dniu otwarcia postępowania. Przykładowo jeśli dłużnik zaprzestał regulowania czynszu najmu z części wierzytelności powstałej po dniu otwarcia postępowania jako wierzytelności pozaukładowej, wynajmujący nabędzie prawo do wypowiedzenia umowy najmu²².

„Ograniczenia w wypowiadaniu umów odnoszą się do kategorii wskazanych umów, których przedmiot jest związany ściśle z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Otwarcie przyspieszonego postępowania układowego będzie miało na celu również swoiste spetryfikowanie sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa dłużnika do czasu podjęcia decyzji przez ogół wierzycieli co do dalszego losu dłużnika i ewentualnego przyjęcia układu. Celowi temu służy wykluczenie możliwości wypowiedzenia umowy najmu lub dzierżawy, a także umów kredytu, leasingu, ubezpieczeń majątkowych, umów rachunku bankowego, umów poręczeń i gwarancji bankowych oraz akredytyw, jak również umów obejmujących licencje udzielone dłużnikowi. Ochrona dłużnika nie powinna jednak sięgać aż do wykluczenia prawa do wypowiedzenia umowy nawet w sytuacji, gdyby dłużnik w dalszym ciągu po otwarciu postępowania nie regulował swoich wynikających z tych umów zobowiązań nieobjętych układem. Stanowiłoby to ewidentne, nieuzasadnione zaburzenie uprawnień obu stron umowy, niezgodne z konstytucyjnymi zasadami. Okoliczności zaistniałe po otwarciu postępowania mogą zatem być podstawą wypowiedzenia umowy – art. 256 ust. 3 p.r.”²³.

Szybkość tego rodzaju postępowania restrukturyzacyjnego jest podyktowana m.in. nałożeniem terminu 2 tygodni, liczonego od dnia otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, na sporządzenie przez nadzorcę sądowego i złożenie sędziemu-komisarzowi:

• planu restrukturyzacyjnego uwzględniającego propozycje restrukturyzacji przedstawione przez dłużnika;

• spisu wierzytelności;

• spisu wierzytelności spornych. Złożenie wymaganych dokumentów umożliwia wyznaczenie terminu zgromadzenia wierzycieli w celu przyjęcia układu.

De lege lata

Zakreślone stosunkowo krótkie terminy instrukcyjne dla sądu – 1 tydzień – na rozpoznanie wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania oraz 2 tygodnie od jego otwarcia dla nadzorcy sądowego w celu złożenia kompletu dokumentacji, mają umożliwić przeprowadzenie tego rodzaju postępowania restrukturyzacyjnego w terminie od 2 do 4 miesięcy²⁴. Dodatkowo ograniczenie postępowań egzekucyjnych skutkujące utrzymaniem płynności finansowej oraz zapewnienie ciągłości działalności poprzez uniemożliwienie wypowiedzenia kluczowych umów związanych z prowadzonym przedsiębiorstwem urealnia szansę na skuteczne przeprowadzenie restrukturyzacji, a następnie wykonanie przyjętego układu. Cały proces restrukturyzacji musi jednak zostać przeprowadzony w ścisłej i terminowej współpracy wszystkich zaangażowanych stron.

2.3. Postępowanie układowe

Postępowanie układowe jest przeznaczone dla przedsiębiorców, którzy:

• nie mogą skorzystać ani z postępowania o zatwierdzenie układu zawartego w drodze samodzielnego zbierania głosów, ani z przyspieszonego postępowania układowego, gdyż suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem przekracza 15% sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem,

• uprawdopodobnią zdolność do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania i zobowiązań powstałych po otwarciu postępowania układowego.

Z założenia ten rodzaj postępowania restrukturyzacyjnego jest procedurą dłuższą. Stąd też w sytuacji przekroczenia ustalonego progu wierzytelności spornych będzie możliwe uzyskanie korzyści związanych z ochroną przed egzekucją, jak i kluczowymi kontrahentami w większym wymiarze czasowym. Ustawodawca równoważy jednak przyznanie ochrony dłużnikowi w dłuższym okresie, ustalając zasadę, zgodnie z którą dłużnik jest zobowiązany uprawdopodobnić zdolność do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania układowego i zobowiązań powstałych po dniu jego otwarcia. Jeśli dłużnik nie uprawdopodobni w sposób należyty takiej zdolności, sąd restrukturyzacyjny powinien oddalić wniosek o otwarcie postępowania układowego. Dłużnik powinien przedstawić natomiast rachunek wpływów oraz wydatków przewidywanych i możliwych do zaistnienia po otwarciu postępowania. Z wyliczeń powinno wynikać, iż w całym czasie trwania postępowania przychody wystarczą na pokrycie kosztów i zobowiązań.

Wniosek o otwarcie postępowania układowego rozpoznaje się w terminie dwóch tygodni od dnia złożenia wniosku, chyba że istnieje konieczność wyznaczenia rozprawy. W takim przypadku wniosek rozpoznaje się w terminie sześciu tygodni²⁵. Skutki otwarcia postępowania układowego są analogiczne do skutków otwarcia przyspieszonego postępowania układowego (art. 238-256 p.r.)²⁶, z tą różnicą, że w terminie 1 miesiąca od dnia otwarcia postępowania nadzorca sądowy ustali skład masy układowej poprzez sporządzenie spisu inwentarza, sporządzi i złoży sędziemu-komisarzowi plan restrukturyzacyjny, uwzględniający propozycje restrukturyzacji zaproponowane przez dłużnika oraz spis wierzytelności²⁷.

Sędzia-komisarz niezwłocznie po złożeniu planu restrukturyzacyjnego oraz zatwierdzeniu spisu wierzytelności wyznacza termin zgromadzenia wierzycieli w celu głosowania nad układem²⁸. W postępowaniu układowym to dłużnik jest pomysłodawcą przyjętej koncepcji restrukturyzacji, gdyż w oparciu o jego propozycje restrukturyzacji nadzorca sądowy przygotowuje plan restrukturyzacji. Nadzorca natomiast nadaje kształt planowi restrukturyzacyjnemu, który spełnia wymogi formalnoprawne i zawiera argumentację wymaganą ustawą. W odróżnieniu od przyspieszonego postępowania układowego, sumy uzyskane w zawieszonym z mocy prawa postępowaniu egzekucyjnym, w chwili otwarcia postępowania układowego, a jeszcze niewydane, przelewać się będzie do masy układowej niezwłocznie po wydaniu postanowienia o otwarciu postępowania układowego²⁹.

De lege lata

Czas trwania postępowania układowego szacuje się na okres od 6 do 10 miesięcy. W sytuacji przekroczenia 15% progu wierzytelności spornych należy spodziewać się, iż postępowanie nie zakończy się w krótkim terminie przewidzianym dla przyspieszonego postępowania układowego. Dlatego też ustawodawca wprowadził odrębne postępowania dla tych dłużników, którzy w sposób stosunkowo szybki powinniprzeprowadzić postępowanie restrukturyzacyjne w przypadku mniejszej liczby wierzytelności spornych – przyspieszone postępowanie układowe – oraz dłużników uwikłanych np. w spory sądowe, które z podstawy powodują wydłużenie całego procesu restrukturyzacji – postępowanie układowe. Pomimo wielu regulacji wspólnych dla tych dwóch typów postępowań restrukturyzacyjnych, istotną rolę odgrywa we wprowadzeniu kryterium rozróżniającego zdyscyplinowanie dłużnika w zakresie tempa podejmowanych działań, jak i ochrona praw wierzycieli.

2.4. Postępowanie sanacyjne

Postępowanie sanacyjne jest dedykowane dla tych przedsiębiorców, których sytuacja powoduje, że nie będą w stanie zawrzeć układu z wierzycielami w ramach wcześniej opisanych postępowań. Takie przypadki mogą się zdarzyć, gdy wierzyciele stwierdzą, że dłużnik nie jest w stanie wykonać zaproponowanego układu lub propozycje układowe nie będą dla nich akceptowalne, albo w innych postępowaniach czas na pozyskiwanie finansowania jest zbyt krótki. Postępowanie sanacyjne przewiduje zastosowanie szczególnych instrumentów prawnych, umożliwiających istotną poprawę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa na tyle, że będzie realne wykonanie zaproponowanego układu lub zaproponowane zostaną wierzycielom bardziej korzystne propozycje układowe. Ten rodzaj postępowania restrukturyzacyjnego charakteryzuje się w szczególności możliwością:

• odstąpienia od niekorzystnych dla dłużnika umów,

• zredukowania poziomu zatrudnienia do aktualnych potrzeb,

• sprzedaży zbędnych składników majątkowych ze skutkiem sprzedaży egzekucyjnej,

• rozszerzenia ochrony przed możliwością egzekucji z całego majątku dłużnika,

• odebrania dłużnikowi zarządu własnego i ustanowienia profesjonalnego zarządcy,

• podjęcia działań restrukturyzacyjnych jeszcze przed zgromadzeniem wierzycieli.

Wniosek o otwarcie postępowania sanacyjnego może złożyć dłużnik oraz wierzyciel. Warunkiem otwarcia postępowania sanacyjnego, podobnie jak postępowania układowego, będzie uprawdopodobnienie zdolności dłużnika do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania i zobowiązań powstałych po jego otwarciu. Wydając postanowienie o otwarciu postępowania sanacyjnego, sąd odbiera zarząd własny dłużnikowi i wyznacza zarządcę, którym jest licencjonowany doradca restrukturyzacyjny. „Podkreślić należy, że osoba zarządcy oraz konieczność uzyskiwania akceptacji sędziego-komisarza na działania zaplanowane w planie restrukturyzacyjnym będą gwarancją, iż interes dłużnika nie będzie chroniony za wszelką cenę, lecz zostaną uwzględnione słuszne prawa nie tylko wierzycieli, ale również pracowników i kontrahentów dłużnika”³⁰.

Jeżeli skuteczne przeprowadzenie postępowania sanacyjnego wymaga osobistego udziału dłużnika lub jego reprezentantów, a jednocześnie dają oni gwarancję należytego sprawowania zarządu, sąd może zezwolić dłużnikowi na wykonywanie zarządu nad całością lub częścią przedsiębiorstwa w zakresie nieprzekraczającym zakresu zwykłego zarządu³¹.

Należy zwrócić uwagę na duże możliwości dostosowania sposobu zarządzania przedsiębiorstwem do konkretnych zapotrzebowań dłużnika oraz wierzycieli. Realizacji przyjętych założeń ma służyć przed wszystkim wprowadzenie do postępowania profesjonalnego zarządcy, który w zależności od możliwości operacyjnych dłużnika będzie działał z określonymi uprawnieniami na rzecz poprawy sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa przy jednoczesnym zapewnieniu realizacji praw mających na celu poszanowanie interesów wszystkich uczestników zainteresowanych skutecznym przeprowadzeniem restrukturyzacji.

Postępowanie sanacyjne jest w wielu aspektach zbliżone do pozostałych postępowań restrukturyzacyjnych przy wyraźnie wskazanych przez ustawodawcę dodatkowych rozwiązaniach prawnych, możliwych do zastosowania. Mianowicie zarządca może odstąpić od umowy wzajemnej, która nie została wykonana w całości lub części przed dniem otwarcia postępowania sanacyjnego, za zgodą sędziego-komisarza, jeżeli świadczenie drugiej strony wynikające z tej umowy jest świadczeniem niepodzielnym. Jeśli świadczenie drugiej strony wynikające z umowy wzajemnej jest świadczeniem podzielnym, zarządca może odstąpić od takiej umowy, w zakresie, w jakim świadczenie drugiej strony miało zostać wykonane po dniu otwarcia postępowania sanacyjnego³². Zarządca otrzymuje tym samym uprawnienia podobne do uprawnień syndyka, jakich ani dłużnik, ani inny organ nie posiada w pozostałych postępowaniach restrukturyzacyjnych³³. Wszczęcie postępowania sanacyjnego może być więc szansą na zakończenie niekorzystnych umów. Skutki odstąpienia przez syndyka od umowy regulują częściowo zarówno normy ustawy prawo restrukturyzacyjne, jak i stosowane odpowiednio przepisy prawa.

Jeżeli więc zarządca odstąpił od umowy, druga strona (kontrahent dłużnika w restrukturyzacji) może:

• żądać zwrotu świadczenia spełnionego po otwarciu postępowania sanacyjnego, a przed dojściem do niej oświadczenia o odstąpieniu od umowy, jeżeli świadczenie to znajduje się w majątku dłużnika;

• jeśli jest to niemożliwe, druga strona może dochodzić jedynie wierzytelności z tytułu wykonania zobowiązania i poniesionych strat. Wierzytelności te nie są objęte układem.

Powstaje zasadnicze pytanie, czy restrukturyzacja takich zobowiązań nie przyczyni się do powstania dodatkowych obciążeń finansowych. Ustawodawca posłużył się sformułowaniem „poniesione straty”, co oznacza, że wierzycielowi będzie przysługiwało roszczenie odszkodowawcze zarówno w granicach damnum emergens (straty) i lucrum cessans (utraconych korzyści) przy zaistnieniu adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem a powstałą szkodą (przesłanka powstania odpowiedzialności i podstawa określenia wysokości odszkodowania)³⁴. Każdorazowo należy zatem przeanalizować, jakie konsekwencje powstaną na skutek podjętych działań na gruncie obowiązującego ustawodawstwa. Analiza prawna przedstawionej problematyki prowadzi do wniosku, że odstępstwa od powstania obowiązku odszkodowawczego mogą wynikać z samej umowy, przepisów k.c., a także innych aktów prawnych. Należy brać pod uwagę również jako szkodę skutki przypadku, czyli zdarzenia, na które dłużnik nie ma żadnego bezpośredniego wpływu, pod warunkiem jednak, że szkoda by nie nastąpiła, gdyby zobowiązanie było należycie wykonane. W prawie cywilnym odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania opiera się na zasadzie winy. Tytułem przykładu wskazuje się, że wystąpienie siły wyższej jest okolicznością niezawinioną przez strony umowy, stąd też niewykonanie zobowiązań umownych z takiego powodu nie powoduje odpowiedzialności odszkodowawczej, jeśli zostanie wykazany związek przyczynowy pomiędzy niewykonaniem umowy a wystąpieniem siły wyższej (vis maior).

Z drugiej strony nie bez znaczenia dla kształtowania bieżących zobowiązań dłużnika ma regulacja obowiązująca zarówno w przyspieszonym postępowaniu układowym, postępowaniu układowym, jak i postępowaniu sanacyjnym, zgodnie z którą postanowienia umowy zastrzegające na wypadek złożenia wniosku o otwarcie jednego ze wskazanych postępowań lub jego otwarcie, zmiana lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest dłużnik, są nieważne³⁵. „Regulacja ta potwierdza kogentywny charakter przepisów ustawy. Ustawa ma monopol na określanie wpływu postępowania restrukturyzacyjnego na byt stosunków prawnych. Ani dłużnik, ani jego kontrahent nie mogą modyfikować ani rozwiązywać stosunków prawnych na wypadek postępowania restrukturyzacyjnego”³⁶.

Opisane regulacje oznaczają, że zarządca w postępowaniu sanacyjnym może podejmować działania zmierzające do rozwiązania stosunków prawnych zgodnie z interesem dłużnika, np. w sytuacji istnienia wieloletnich umów obarczonych konsekwencjami finansowymi w razie ich zerwania poza postępowaniem restrukturyzacyjnym bądź nawet w sytuacji zapisów umownych uniemożliwiających ich przerwanie. „Przepis art. 298 p.r. ma zastosowanie także do umów wzajemnych, w których świadczenie jednej ze stron ma charakter ciągły. W takim wypadku bowiem świadczenie tej strony należy uważać za wykonane z chwilą rozpoczęcia świadczenia ciągłego. Tego typu umowy (dostawa wody, energii, gazu, odbiór nieczystości, ale również najem lub dzierżawa) wiążą zatem obie strony do chwili ich wypowiedzenia w trybie umownym przez zarządcę lub drugą stronę, a należności przypadające za okres po otwarciu postępowania sanacyjnego zalicza się do kosztów postępowania sanacyjnego. W wypadku jednak gdy ich kontynuowanie nie jest dla masy sanacyjnej korzystne ekonomicznie, zarządca za zezwoleniem sędziego-komisarza może od nich odstąpić także wtedy, gdy zgodnie z umową byłoby to niedopuszczalne”³⁷. Tym samym dłużnik uzyskuje w związku z wdrożeniem postępowania sanacyjnego bardzo mocne instrumenty prawne, ingerujące wkształtowanie wzajemnych zobowiązań i implementację zaplanowanych działań.

Z dniem otwarcia postępowania sanacyjnego mienie służące prowadzeniu przedsiębiorstwa oraz mienie należące do dłużnika stają się masą sanacyjną³⁸. Z chwilą otwarcia postępowania sanacyjnego postępowania egzekucyjne skierowane do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej ulegają zawieszeniu z mocy prawa. Jeżeli jest to konieczne dla dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa, sędzia-komisarz na wniosek zarządy lub dłużnika może uchylić takie zajęcie. Niedopuszczalne jest także wszczynanie nowych egzekucji względem masy sanacyjnej³⁹.

Daleko idąca ochrona przed egzekucją w postępowaniu sanacyjnym uniemożliwia w trakcie jego trwania zaspokojenie wierzytelności nawet z tych składników majątku, które zostały obciążone rzeczowo, np. hipoteką czy zastawem, co jest dalej posuniętą ingerencją w ograniczeniu prawa wierzycieli w stosunku do możliwości, jakie im przysługują w egzekucji z masy układowej w pozostałych postępowaniach restrukturyzacyjnych. 

Restrukturyzacja w ramach postępowania sanacyjnego może sprowadzać się do restrukturyzacji majątkowej. Niejednokrotnie w trakcie wzmożonej aktywności działalności przedsiębiorstwa nabywane są składniki majątku mające na celu rozwój podstawowego profilu działalności, ale także czynione są nakłady inwestycyjne z zamiarem dywersyfikacji źródeł przychodu czy lokaty kapitału.

W sytuacji zagrożenia niewypłacalności i wdrożenia postępowania sanacyjnego zasadne będzie przeprowadzenie audytu w zakresie stanu majątkowego i związanych z tym kosztów. Może okazać się w konkretnym przypadku, że pozbycie się składników mienia, które nie są niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej, a które generują wysokie koszty ich utrzymania (np. koszty kredytu, podatki, ubezpieczenia itp.) będzie korzystnie wpływało na założenia związane z przywróceniem wypłacalności, przyjęte w planie restrukturyzacyjnym. Przeprowadzenie takich działań może oznaczać również pozyskanie dodatkowych środków. Sprzedaż likwidacyjna w postępowaniu sanacyjnym może zostać dokonana przez zarządcę, jeżeli sędzia-komisarz wyraził na to zgodę w postanowieniu i określił warunki zbycia. Przedmiotem takiej sprzedaży mogą być nieruchomości, rzeczy ruchome, prawa, zespół składników mienia dłużnika czy nawet zorganizowana część przedsiębiorstwa dłużnika. Sprzedaż likwidacyjna zarządcy wywołuje takie skutki, jak sprzedaż dokonana przez syndyka w postępowaniu upadłościowym⁴⁰.

Ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (dalej: u.p.u.) reguluje z kolei sprzedaż dokonaną w postępowaniu, odwołując się do skutków sprzedaży egzekucyjnej⁴¹. Skutki sprzedaży dokonanej w postępowaniu sanacyjnym podlegają zatem przepisom prawa restrukturyzacyjnego, prawa upadłościowego i prawa egzekucyjnego. Odnośnie do skutków sprzedaży rzeczy ruchomych następuje odesłanie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego⁴². Reasumując, nabycie rzeczy ruchomej od syndyka następuje bez żadnych obciążeń, wygasa więc zastaw na rzeczy ruchomej, prawo użytkowania itp. Nabywcy nie przysługują natomiast roszczenia z tytułu rękojmi za wady. Sprzedaż nieruchomości w tym trybie powoduje wygaśnięcie m.in. praw oraz praw i roszczeń osobistych ujawnionych przez wpis do księgi wieczystej. „Jednocześnie prawa wierzyciela zabezpieczonego rzeczowo będą w pełni zachowane, gdyż zarządca zobowiązany będzie w takim przypadku sporządzić odrębny plan podziału sum uzyskanych ze sprzedaży rzeczy, wierzytelności i praw obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym i hipoteką morską zgodnie z u.p.u.”⁴³.

De lege lata

Postępowanie sanacyjne umożliwia dłużnikowi przeprowadzenie działań sanacyjnych oraz zawarcie układu po sporządzeniu i zatwierdzeniu spisu wierzytelności. Działaniami sanacyjnymi są czynności prawne i faktyczne, które zmierzają do poprawy sytuacji ekonomicznej dłużnika i mają na celu przywrócenie dłużnikowi zdolności do wykonywania zobowiązań, przy jednoczesnej ochronie przed egzekucją⁴⁴. Definicja legalna tego rodzaju postępowania restrukturyzacyjnego wyznacza ramy działania, które odbywają się na podstawie planu restrukturyzacyjnego, sporządzonego wterminie miesiąca od dnia otwarcia postępowania przez zarządcę działającego w porozumieniu z dłużnikiem.

___________________________

1 T.j. Dz.U. 2019 poz. 243.

2 Uzasadnienie projektu z 9 października 2014 r. ustawy Prawo restrukturyzacyjne z projektami aktów wykonawczych – zwane dalej uzasadnieniem projektu p.r.; http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/2978B4B7B0ADFEFDC1257D78003BAB71/%24File/2824.pdf.

3 R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2019.

4 Uzasadnienie projektu p.r., s. 8.

5 Art. 210 ust. 1 p.r.

6 Art. 211 ust. 1 p.r.

7 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 grudnia 2015 r. w sprawie określenia wzoru karty do głosowania w postępowaniu o zatwierdzenie układu (Dz.U. 2015 poz. 2215); http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20150002215/O/D20152215.pdf.

8 P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Prawo Restrukturyzacyjne. Komentarz, wyd. 6, Warszawa 2020.

9 R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne…, op. cit.

10 Art. 126 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. 2019 poz. 1460, zwanej dalej k.p.c.).

11 Art. 219 i 229 p.r.

12 Uzasadnienie projektu p.r., s. 47.

13 Art. 223 i 224 p.r.

14 Art. 256 ust. 1 i 2 p.r.

15 Art. 227 ust.1 p.r.

16 Uzasadnienie projektu p.r., s. 49.

17 Art. 227 ust.1 p.r.

18 Art. 259 p.r.; P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Prawo Restrukturyzacyjne…, op. cit.

19 Art. 260 ust. 1 i 2 p.r.

20 Art. 246 p.r.; P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Prawo Restrukturyzacyjne…, op. cit.

21 Art. 253, ust. 1 i 2 p.r.

22 Art. 256 p.r.; R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne…, op. cit..

23 Uzasadnienie projektu p.r., s. 49.

24 Uzasadnienie projektu p.r., s. 52.

25 Art. 270, ust. 1 i 2 p.r.

26 Art. 273 p.r.

27 Uzasadnienie projektu p.r., s. 53 i 54.

28 Art. 281 p.r.

29 Art. 278, ust. 1-3 p.r.

30 Uzasadnienie projektu p.r., s. 55.

31 Art. 288 p.r.

32 Art. 298 p.r.

33 Art. 298 p.r.; R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne…, op. cit.

34 Art. 361 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks Cywilny (t.j. Dz.U. 2019 poz. 1145, dalej: k.c.).

35 Art. 247 w zw. z art. 295 p.r.

36 Art. 247 p.r.; R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne…, op. cit.

37 Art. 298 p.r.; P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Prawo Restrukturyzacyjne…, op. cit.

38 Art. 294 p.r.

39 Art. 312, ust. 1-3 p.r.

40 Art. 323 p.r.; R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne…, op. cit.

41 Art. 313 ust. 1 u.p.u. (t.j. Dz.U. 2019 poz. 498).

42 Art. 313 ust. 1 zd. 1 u.p.u. w zw. z art. 879 k.p.c.

43 Uzasadnienie projektu p.r., s. 57.

44 Art. 3, ust. 5-6 p.r.