1. Funkcje postępowań restrukturyzacyjnych – czyje interesy mają być chronione
W niniejszym opracowaniu autor analizuje nową regulację – uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne – z punktu widzenia wierzyciela, starając się uzyskać informacje, w jaki sposób chronione są jego interesy w tymże właśnie postępowaniu.
Każde z postępowań restrukturyzacyjnych zawiera pewne rozwiązania, u podstaw których leży zamiar pogodzenia interesów z założenia sprzecznych ze sobą. Z jednej strony występuje interes dłużnika, dla którego wykonanie wszystkich zobowiązań na dany moment jest co do zasady niemożliwe i który będzie zainteresowany uzyskaniem rozwiązania pozwalającego co najmniej na otrzymanie dodatkowego czasu na wykonanie tych zobowiązań, a w wielu przypadkach również na zmniejszenie kwoty tych zobowiązań, zaś w każdym przypadku na uzyskanie pewnej gwarancji, że stosowanie się do odnowionych warunków dotyczących tych wierzytelności wstrzyma wierzycieli przed innymi czynnościami egzekucyjnymi. Niejako na przeciwległym biegunie mamy interes wierzyciela – jego działania sprowadzają się bowiem do znalezienia najlepszego sposobu na szybkie i skuteczne wyegzekwowanie swojej należności, do której jest uprawniony i której nie otrzymał we właściwym terminie.
Znalezienie sposobu na osiągnięcie akceptowalnego dla obu stron kompromisu, który w możliwie najbardziej sprawiedliwy sposób uwzględni interesy tych dwóch stron jest jednym z najtrudniejszych zadań, w realizacji którego pomocne mogą być przepisy prawa restrukturyzacyjnego.
W uproszczonym postępowaniu restrukturyzacyjnym to zadanie z pewnością nie jest łatwiejsze, szczególnie że podstawowe założenia tego wariantu postępowania mają co do zasady sprzyjać interesom dłużnika. Już sam sposób rozpoczęcia procedury, niewymagający żadnego działania ze strony sądu, wyłącznie na podstawie oświadczenia dłużnika i publikacji obwieszczenia stanowi przejaw dbałości ustawodawcy o interesy dłużnika, który znalazł się w trudnej sytuacji ekonomicznej. Nie oznacza to jednak, że przepisy dotyczące uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego dają możliwość restrukturyzowania działalności ze skutkiem pokrzywdzenia wierzycieli. W każdej sytuacji, w której do takiego pokrzywdzenia mogłoby dojść, wierzyciel ma możliwość podjęcia pewnych działań służących ochronie jego interesów, a w skrajnych przypadkach skutkujących również umorzeniem postępowania.
2. Zabezpieczenie interesów wierzycieli w ustawie COVID
Przykładem instytucji, która ma służyć zapewnieniu wierzycielom możliwości obrony ich interesów jest roszczenie o naprawienie szkody w odniesieniu do samego obwieszczenia – jest to pierwsza czynność, jaką wykonuje dłużnik w momencie rozpoczęcia procedury restrukturyzacyjnej. Wierzycielowi przysługuje roszczenie o naprawienie szkody w przypadku dokonania przez dłużnika obwieszczenia, o którym mowa w art. 14 ust. 1, w złej wierze. Ponadto wierzyciel może wnioskować o uchylenie skutków dokonania obwieszczenia, takich jak niedopuszczalność spełniania świadczeń z wierzytelności objętych układem, ograniczenia dotyczące możliwości potrącania wierzytelności wzajemnych czy niedopuszczalność wypowiedzenia umowy najmu lub dzierżawy. Wniosek o uchylenie tych skutków może złożyć zarówno wierzyciel, jak i dłużnik lub nadzorca układu – przesłanką uchylenia jest fakt, że stosowanie tych ograniczeń prowadzi do pokrzywdzenia wierzycieli.
Jest to zatem narzędzie, z którego wierzyciele mogą korzystać na bardzo wczesnym etapie postępowania – teoretycznie natychmiast po powzięciu informacji o otwarciu postępowania na wniosek dłużnika. Poza tym wierzyciel co do zasady ma zapewniony udział w dyskusji i głosowaniu nad propozycjami układowymi w takim samym wymiarze, co w przypadku standardowego postępowania o zatwierdzenie układu. To uprawnienie zostanie omówione w dalszej części niniejszego opracowania.
Rozważając możliwości, jakie wynikają z samej ustawy COVID, warto natomiast zwrócić jeszcze uwagę na art. 17 tej ustawy, zgodnie z którym w przypadku złożenia propozycji układowych dotyczących wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo, jeżeli propozycje te przewidują pełne zaspokojenie tych wierzytelności w terminie określonym w układzie, wraz z należnościami ubocznymi, które były przewidziane w umowie będącej podstawą ustanowienia zabezpieczenia, nawet jeżeli umowa ta została skutecznie rozwiązana lub wygasła, albo jej zaspokojenie nastąpiło w stopniu nie niższym od tego, jakiego można się spodziewać w przypadku dochodzenia wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi z przedmiotu zabezpieczenia – do objęcia tych wierzytelności układem nie jest konieczna zgoda wierzyciela3. Jest to zatem wyjątek od ogólnej zasady wyrażonej w art. 151 p.r., zgodnie z którą w przypadku wierzytelności zabezpieczonych nie mogą być one objęte układem bez wyraźnej zgody wierzyciela4.
W przypadku uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego stosowanie tej zasady jest formalnie – w istotny sposób – ograniczone, dając dłużnikowi możliwość takiego sformułowania propozycji układowych, w przypadku których zgoda wierzyciela nie będzie wymagana. W interesie tegoż wierzyciela wprowadzono jednak ograniczenie, że chodzi tu tylko o takie propozycje układowe, które będą obejmować pełne zaspokojenie wierzytelności z należnościami ubocznymi.
W ocenie autora zasadą, która działa na korzyść przede wszystkim wierzyciela jest również ograniczony czas trwania uproszczonego postępowania o zatwierdzenie układu. Maksymalny okres 4 miesięcy, jaki może upłynąć pomiędzy otwarciem postępowania a złożeniem do sądu wniosku o zatwierdzenie układu dotyczy oczywiście sfery działań dłużnika, i to dla niego skutki takiego ograniczenia czasowego mogą być bardziej dotkliwe, jeżeli ten czas okaże się niewystarczający na wynegocjowanie korzystnego układu z wierzycielami.
Jednakże takie ograniczenie czasowe stanowi przede wszystkim przejaw ochrony interesu wierzyciela, który w czasie trwania postępowania ma „zawieszone” możliwości prowadzenia czynności egzekucyjnych wobec dłużnika. Dzięki wprowadzeniu czteromiesięcznego terminu, uwzględniając czas potrzebny na ocenę wniosku przez sąd, wierzyciel otrzymuje informacje, na podstawie których jest w stanie oszacować, jak długo będzie trwać okres, w którym nie będzie mieć możliwości egzekwowania swoich wierzytelności.
Warto również zwrócić uwagę na dotkliwość skutku zawieszenia możliwości prowadzenia postępowań egzekucyjnych z perspektywy wierzycieli. To, co jest niewątpliwym atrybutem dla dłużnika w stanie zagrożenia niewypłacalnością, niekoniecznie wiąże się ze znaczącym pogorszeniem sytuacji wierzyciela. Po pierwsze, przepisy ustawy COVID przewidują zawieszenie czynności egzekucyjnych i brak możliwości podejmowania nowych, a nie ich umorzenie. W praktyce oznacza to, że przez czas trwania uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego nie będą podejmowane czynności komornicze, windykacyjne, nie będą rosły koszty egzekucji. W przypadku, kiedy nie dojdzie do zawarcia układu, wszystkie zawieszone czynności mogą zostać podjęte na nowo. Z punktu widzenia wierzycieli nastąpi więc przerwa w możliwości prowadzenia działań egzekucyjnych, jednak żadne inne ograniczenie nie będzie miało miejsca.
Nie bez znaczenia jest w tej sytuacji również fakt, jak wygląda standardowy przebieg czynności egzekucyjnych. W większości przypadków są to czynności, których przebieg i czas trwania znacząco przekracza okres 4 miesięcy, a w wielu przypadkach już w momencie otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego dłużnik nie posiada środków finansowych, które pozwoliłyby mu na szybkie zaspokojenie roszczeń wierzycieli i konieczne jest przeprowadzenie czynności egzekucyjnych z jego majątku. Biorąc pod uwagę zarówno czas potrzebny na przeprowadzenie tych czynności jak i działania dłużnika, który zmierza do odroczenia wykonalności i wykorzystania dostępnych możliwości zabezpieczenia własnego majątku, okres 4 miesięcy nie wydaje się zatem czasem zbyt długim.
Z drugiej strony, w przypadku, kiedy dojdzie do zawarcia układu i jego zatwierdzenia przez sąd, wierzyciele otrzymują nowe zasady uregulowania ich wierzytelności. Dotychczasowe tytuły egzekucyjne tracą swoją moc i do momentu, kiedy dłużnik wykonuje układ obowiązują zasady ustalone i potwierdzone w treści samego układu. Oznacza to w wielu przypadkach zmniejszenie kwoty, jakiej może dochodzić dłużnik, umorzenie odsetek czy rozłożenie płatności w czasie. Jednak w zamian za te ograniczenia wierzyciel może zyskać większy stopień prawdopodobieństwa spłaty kwot wskazanych w układzie niż w przypadku ich dochodzenia na zasadach ogólnych. Przesłanką, którą często słusznie kierują się wierzyciele wypowiadając się w sprawie możliwości zawarcia układu jest ocena czy dłużnik posiada majątek pozwalający na zabezpieczenie ich roszczeń w przypadku ewentualnego postępowania upadłościowego.
3. Zabezpieczenie interesów wierzycieli w świetle przepisów prawa restrukturyzacyjnego
Gwarancje ochrony interesów wierzycieli wynikają również bezpośrednio z treści p.r. Podstawowe przepisy, jakie należy wskazać w tym zakresie dotyczą zasad zatwierdzania układu i możliwości odmowy zatwierdzenia układu przez sąd. Wszystkie postępowania restrukturyzacyjne, z wyłączeniem postępowania o zatwierdzenie układu, wymagają formalnego wszczęcia i wydania w tym przedmiocie postanowienia przez sąd. Gwarancją ochrony słusznych praw wierzycieli jest wspomniany art. 8 ust. 1 p.r., zgodnie z którym sąd odmówi otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, jeżeli jego skutkiem byłoby pokrzywdzenie wierzycieli. Zasada ta doznaje pewnego ograniczenia w przypadku postępowania o zatwierdzenie układu, jednak i w tym zakresie przepisy ustawy COVID przewidują rozwiązanie, które pozwala na przeciwdziałanie pokrzywdzeniu wierzycieli, o czym była mowa wcześniej.
W przypadku niniejszej analizy wskazane jest jednak odniesienie się do rozwiązań dotyczących bezpośrednio postępowania o zatwierdzenie układu. Tego rodzaju rozwiązania znajdują zastosowanie przede wszystkim na etapie kontroli sądowej, następującej już po złożeniu przez dłużnika wniosku o zatwierdzenie układu.
Zasada równego traktowania wierzycieli, wynikająca z art. 162 p.r., odnosi się bezpośrednio do sposobu formułowania propozycji układowych. Zgodnie z tą regułą wszyscy wierzyciele dłużnika powinni być traktowani w równy sposób, natomiast w przypadku podziału wierzycieli na grupy – zasada ta powinna być stosowana do danej kategorii interesów. Dopuszczalna jest zatem sytuacja, w której składane są różnej treści propozycje układowe dla poszczególnych wyodrębnionych kategorii interesów. Kluczowe jest jednak, aby propozycje układowe zróżnicowane w różnych grupach były sformułowane w sposób adekwatny do danej kategorii interesu. Często spotykanym sformułowaniem rozróżnienia poszczególnych kategorii interesu jest wskazanie danych grup w odniesieniu do wartości wierzytelności przysługujących wierzycielom. Jest to uzasadnione przede wszystkim z punktu widzenia dłużnika, który stara się ocenić realne szanse rozłożenia różnych wierzytelności w czasie, uwzględniając możliwości pozyskania finansowania przez jego przedsiębiorstwo.
Obecnie dość ugruntowany jest pogląd, że nie jest dopuszczalne sztuczne tworzenie osobnej kategorii interesów, co mogłoby prowadzić do nieuzasadnionego uprzywilejowania niektórych wierzycieli czy pokrzywdzenia innych. W przypadku dokonania podziału na grupy, gdyby jedna z grup wierzycieli miała warunki układowe dalece mniej korzystne niż pozostałe grupy, można postawić w takiej sytuacji zarzut naruszenia zasady równego traktowania wierzycieli5.
Należy w tym przypadku zwracać uwagę na intencje, jakimi kierowano się wyodrębniając poszczególne kategorie interesu oraz sprawdzać, czy została zachowana zasada proporcjonalności. Nie ma zatem przeciwwskazań, aby kategoria interesu obejmowała wyłącznie jedną pozycję, kluczowym aspektem wymagającym kontroli jest ustalenie czy dłużnik nie kierował się zamiarem sztucznego stworzenia bardzo korzystnych warunków dla jednego z wierzycieli, którego z jakiegoś powodu faworyzuje. To na dłużniku spoczywa ryzyko niewłaściwego w tym zakresie sformułowania propozycji układowych oraz postawienia takiego zarzutu co do przedstawionych propozycji układowych.
Formułowanie propozycji układowych jest etapem, na jakim odbywa się faktycznie istotna część procesu restrukturyzacyjnego i w tej właśnie fazie istnieje prawdopodobieństwo realnego pokrzywdzenia wierzycieli, szczególnie tych, którzy mogliby zostać przegłosowani. W przypadku uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego pojawia się wątpliwość, czy znajdzie zastosowanie zasada z art. 165 ust. 2 p.r., zgodnie z którą sąd może odmówić zatwierdzenia układu, jeżeli jego warunki są rażąco krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciw układowi i zgłosili zastrzeżenia. W uproszczonym postępowaniu restrukturyzacyjnym nie przewidziano odrębnego trybu zgłaszania sprzeciwów.
Wydaje się zatem, że w uproszczonym postępowaniu restrukturyzacyjnym, w przypadku formułowania propozycji układowych istotne znaczenie może mieć aktywny kontakt wierzycieli z dłużnikiem, który pomoże wypracować odpowiedni kompromis. Finalnie, immanentnym uprawnieniem wierzyciela jest wykonanie prawa głosu nad układem, a zatem w sytuacji, kiedy nie jest on usatysfakcjonowany z zaadresowanej propozycji układowej, głosuje przeciwko układowi, mając do dyspozycji w większości przypadków dość kompleksową wiedzę na temat sytuacji dłużnika i realności dochodzenia należności np. w postępowaniu upadłościowym.
4. Podsumowanie
Ochrona praw wierzycieli w każdym postępowaniu restrukturyzacyjnym jest jednym z istotnych warunków, jaki powinien być zapewniony i w każdej z procedur ma to miejsce. Nie inaczej jest w przypadku uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego. Przepisy ustawy COVID w połączeniu z bazowymi rozwiązaniami opartymi na treści regulacji p.r. wydają się nie odbiegać od tej reguły. Pomimo bardzo uproszczonej formy tego postępowania wydaje się, że ustawodawca znalazł obiektywne, rozsądne rozwiązania, które przy dużym stopniu ułatwienia możliwości zrestrukturyzowania działalności dłużnika w należyty sposób gwarantują zachowanie praw wierzyciela.
________________________________________________
1 Ustawa z 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu, Dz.U. 2020 poz. 1086.
2 Ustawa z 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne, t.j. Dz.U. 2020 poz. 814.
3 Art. 17 ust. 1 ustawy COVID.
4 W przypadku postępowania o zatwierdzenie układu, do jego wszczęcia nie jest potrzebne postanowienie sądu, tym samym nie ma obszaru, w którym następowałaby wstępna kontrola ryzyka pokrzywdzenia wierzycieli, co ma miejsce w innych postępowaniach na podstawie art. 8 ust. 1 p.r., zgodnie z którym sąd odmawia otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, jeżeli jego skutkiem byłoby pokrzywdzenie wierzycieli.
5 R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz 2019, wyd. 2, 2019.
