Reforma postępowania cywilnego dotycząca zażaleń – pytanie o zakres orzekania referendarzy sądowych działających w sądzie II instancji i możliwość zaskarżenia ich orzeczeń

1. Zażalenia w sądzie I instancji

Zatem zmiany, jakich dokonał ustawodawca w tej materii powodują, że zażalenie będzie miało charakter niedewolutywny (art. 3941a § 1 k.p.c.) Sprawami, co do których będzie obo­wiązywała reguła zażalenia poziomego (niede­wolutywnego) będą:

1) odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie;

2) oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu in­terwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji;

3) rygor natychmiastowej wykonalności;

4) wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia do czasu rozstrzygnięcia skargi o wznowienie postępowania;

5) stwierdzenie prawomocności orzeczenia;

6) skazanie świadka, biegłego, strony, jej peł­nomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnie­nia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia;

7) odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia;

8) sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;

9) zwrot zaliczki, zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz wy­nagrodzenie biegłego, mediatora i należności świadka, a także koszty przyznane w nakazie zapłaty, jeżeli nie wniesiono środka zaskarże­nia od nakazu;

10) oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;

11) zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem;

12) odrzucenie zażalenia;

13) odrzucenie skargi na orzeczenie referenda­rza sądowego.

Wyjątkowo zażalenie będzie miało cha­rakter dewolutywny (przenoszący sprawę do wyższej instancji) i będzie to dotyczyło przypadków wskazanych w przepisie art. 394 § 1 k.p.c. czyli postanowień sądu I in­stancji kończących postępowanie w spra­wie oraz postanowień, których przedmio­tem jest:

1) zwrot pisma wniesionego jako pozew, z którego nie wynika żądanie rozpoznania sprawy;

2) zwrot pozwu;

3) odmowa odrzucenia pozwu;

4) przekazanie sprawy sądowi równo­rzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie;

5) zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;

6) zwrot kosztów, określenie zasad po­noszenia przez strony kosztów procesu, zwrot opłaty lub obciążenie kosztami są­dowymi – jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy.

2. Zażalenia w sądzie II instancji – problem zakresu orzekania przez referendarzy sądowych w sądach II instancji

Po nowelizacji zażalenia w sądzie II in­stancji wydają się kwestią dużo bardziej problematyczną, zwłaszcza jeżeli w danej sprawie w tym sądzie orzeczenie wyda re­ferendarz sądowy w kwestiach innych niż wskazane w art. 3942 § 11 k.p.c., na przy­kład dotyczących zwolnienia od kosztów sądowych.

Zgodnie z przepisem art. 3942 k.p.c.:

„§ 1. Zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postano­wienie tego sądu o odrzuceniu apelacji.

§ 11. Zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje także na postanowienia tego sądu, których przed­miotem jest:

1) odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,

2) oddalenie wniosku o wyłączenie sę­dziego,

3) zwrot kosztów procesu, o ile nie wnie­siono skargi kasacyjnej,

4) zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu,

5) skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę,

6) zarządzenie przymusowego sprowa­dzenia i aresztowania świadka,

7) odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia

– z wyjątkiem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na po­stanowienie sądu pierwszej instancji”.

Z uzasadnienia u.zm.k.p.c. wynika, że ustawodawca zdecydował o znaczącym ograniczeniu badania warunków formal­nych apelacji przez sąd I instancji stwier­dzając, że na etapie kontroli formalnej w sądzie I i II instancji następuje dublo­wanie czynności oraz że sądy I instancji należy odciążyć od obowiązków w tym zakresie. W przywołanym uzasadnieniu wskazano jednocześnie, że:

„Założona nowelizacja ma przyspieszyć postępowanie międzyinstancyjne po­przez:

1) koncentrację postępowania w sądzie drugiej instancji;

2) uproszczenie czynności kontroli for­malnej;

3) odejście od dewolutywności w zakresie zażaleń na czynności sądu podjęte w toku całego postępowania międzyinstancyjne­go (obecnie tryb jest niedewolutywny tyl­ko w fazie przed sądem drugiej instancji);

4) ograniczenie liczby czynności i dorę­czeń dokonywanych przez sąd w toku po­stępowania międzyinstancyjnego”.

Realizując powyższe założenia, ustawo­dawca m.in. uchylił przepis art. 370 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji³, zgodnie z którym: „Sąd pierwszej instancji odrzu­ci na posiedzeniu niejawnym apelację wniesioną po upływie przepisanego ter­minu, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również apelację, której braków strona nie uzupełniła w wy­znaczonym terminie”.

W zakresie odejścia od badania wa­runków formalnych apelacji w sądzie I instancji, w uzasadnieniu u.zm.k.p.c. ustawodawca dostrzegł, że: „Pro­blem braku sądu wyższego szczebla, który może rozpoznać zażalenie od postanowienia sądu apelacyjne­go orzekającego w trybie skargi na orzeczenie referendarza jako sąd I instancji, zostaje rozwiązany po­przez wskazanie, że jeżeli zaskarżenie postanowienia do sądu wyższego szczebla nie jest możliwe ze względu na brak takiego sądu, środek zaskar­żenia od orzeczenia sądu rozpoznaje ten sam sąd w innym składzie”⁴.

Powyższa problematyka dotyczy na przy­kład orzekania przez referendarza sądo­wego działającego w sądzie II instancji w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych w II instancji. W konsekwencji zmieniono przepis art. 39822 k.p.c., w któ­rym w szczególności w § 5 wskazano, że: „Po utracie mocy orzeczenia referendarza sądowego sąd rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej instancji. Jeżeli zaskarżenie postanowienia do sądu wyższego rzędu nie jest możliwe ze względu na brak takiego sądu, środek zaskarżenia rozpoznaje ten sam sąd w innym składzie”.

Od utraty mocy orzeczenia referendarza sądowego istnieją wyjątki, którym jest m.in. orzeczenie w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu⁵. Zgodnie z przepisem art. 39823 § 3 k.p.c. sąd rozpo­znaje skargę w składzie jednego sędziego jako sąd drugiej instancji. Po rozpoznaniu skargi sąd utrzymuje w mocy lub zmienia zaskarżone postanowienie, stosując od­powiednio przepisy o zażaleniu.

Należy wskazać, biorąc pod uwagę treść powyższych przepisów oraz treść i cel u.zm.k.p.c. wraz z jej uzasadnie­niem, że z pewnością referendarz są­dowy w sądzie apelacyjnym będącym w całej sprawie sądem II instancji, nie może samodzielnie orzekać jako II instancja, jako niezawisły, niezależny i bezstronny sąd, od którego orzeczenia nie przysługuje środek odwoławczy.

Skoro zatem referendarz sądowy zgodnie z założeniem ustawodawcy dotyczącym u.zm.k.p.c. orzeka jako sąd I instancji, to od jego orzeczenia przysługiwać musi środek zaskarżenia, albowiem referendarze sądo­wi nie sprawują wymiaru sprawiedliwości, a orzeczenia referendarza nie stanowią orzeczeń niezawisłego sądu zgodnie z art. 2 § 1, oraz § 2 ustawy z 27 lipca 2001 r. Pra­wo o ustroju sądów powszechnych⁶ (dalej: u.p.u.s.p.) oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Pomiędzy przepisem art. 39822 § 5 k.p.c. stanowiącym, że: „Po utracie mocy orze­czenia referendarza sądowego sąd roz­poznaje sprawę jako sąd pierwszej in­stancji. Jeżeli zaskarżenie postanowienia do sądu wyższego rzędu nie jest możliwe ze względu na brak takiego sądu, śro­dek zaskarżenia rozpoznaje ten sam sąd w innym składzie” a przepisem art. 39823 § 3 k.p.c., według którego: „Sąd rozpo­znaje skargę w składzie jednego sędziego jako sąd drugiej instancji. Po rozpoznaniu skargi sąd utrzymuje w mocy lub zmienia zaskarżone postanowienie, stosując od­powiednio przepisy o zażaleniu” – nie ma sprzeczności i wątpliwości co do tego, że referendarz działający w sądzie II instancji orzeka jako pierwsza instancja w danej kwestii. Jedynie zakres przedmiotowy niektórych orzeczeń referendarza różni się w zakresie całkowitej utraty mocy po zaskarżeniu lub też nie⁷.

Jeżeli zatem referendarz w sądzie II instancji orzeka jako I instancja, to zgodnie z art. 3941a § 1 pkt 1) k.p.c. od postanowienia, którego przed­miotem jest odmowa zwolnienia od kosztów przysługuje środek za­skarżenia, jakim jest skarga na orze­czenie referendarza. Gdyby bowiem w przedmiocie zwolnienia od kosz­tów sądowych w sądzie II instancji orzekał sąd – to zgodnie z przepisem art. 3942 § 11 k.p.c. na postanowienie sądu II instancji w przedmiocie zwol­nienia od kosztów nie przysługiwało­by zażalenie. Jednak z orzeczeniami referendarzy sądowych jest inaczej.

Wzmocnieniem tej argumentacji jest fakt uchylenia u.zm.k.p.c. przepisu art. 370 k.p.c. oraz zmiany w art. 147 § 1 i art. 150 u.p.u.s.p., a także treść uzasadnienia u.zm.k.p.c.

Na tle nowości powyższych regulacji może powstać jedynie pewna wątpli­wość, czy stosownie do przepisu art. 39824 w zw. z art. 3941a k.p.c. i 39823 § 3 k.p.c. decyzja referendarza powinna zostać za­skarżona skargą czy zażaleniem jako za­stosowanie przepisów o zażaleniu wprost (czyli zastosowaniu dopuszczalnym w świetle sformułowania „stosuje się od­powiednio” oznaczającym zastosowanie wprost, z modyfikacjami, lub z wyłącze­niem określonych przepisów). Noweli­zacja nie jest jasna, o czym przekonuje interesujące stanowisko zaprezentowane przez Pierwszą Prezes Sądu Najwyższego, sędzię Małgorzatę Manowską w przed­miotowej kwestii. Otóż sędzia⁸ na tle znowelizowanych u.zm.k.p.c. przepisów art. 39822 i 39823 k.p.c. stwierdziła: „Wątpli­wości powstają natomiast wówczas, gdy postanowienie bądź zarządzenie wyda­ne zostało przez referendarza sądowego w sądzie drugiej instancji i sąd ten – sto­sownie do art. 39822 § 5 – rozpoznaje skar­gę. Zapis art. 39822 § 5 zdanie drugie zdaje się wskazywać, że w takich wypadkach zażalenie na postanowienie sądu drugiej instancji przysługuje w takich samych przypadkach jak na postanowienie sądu pierwszej instancji. Tak jednak nie jest, a zapis art. 39822 § 5 zdanie drugie, że je­żeli zaskarżenie postanowienia do sądu wyższego rzędu nie jest możliwe ze wzglę­du na brak takiego sądu, środek zaskar­żenia rozpoznaje ten sam sąd w innym składzie, należy uznać za zbędny”.

Powyższe stanowisko jest dość kontro­wersyjne, bowiem wydaje się, że jego au­torka nie bierze pod uwagę całości zmian objętych u.zm.k.p.c., w szczególności:

(i) oczywistej treści (wykładnia literalna) i celu (wykładnia celowościowa) przepi­sów art. 39822 oraz 39823 k.p.c. i 3941a k.p.c.,

(ii) uchylenia art. 370 k.p.c.

(iii) treści uzasadnienia u.zm.k.p.c.,

(iv) zmian w przepisach art. 147 § 1 i art. 150 u.p.u.s.p.,

(v) treści przepisu art. 2 § 1 i 2 u.p.u.s.p.,

(vi) a także de facto przepisów art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji Rzeczy­pospolitej Polskiej.

W doktrynie prezentowane są także nie­jednoznaczne – w świetle argumentacji sędzi Małgorzaty Manowskiej – poglądy, jak na przykład stanowisko innego przed­stawiciela doktryny, dr hab. prof. URZ Anety Arkuszewskiej⁹, która w odniesie­niu do regulacji art. 39822 k.p.c. wskazuje, że: „Poprzedni przepis przewidywał, że na orzeczenia referendarza sądowego co do istoty sprawy kończące postępo­wanie w sprawie oraz enumeratywnie wymienione w art. 394 § 1 (pkt 1, 2, 42 i 5-9) przysługuje skarga, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Obecnie skar­ga przysługuje na:

1) orzeczenia kończące postępowanie w sprawie oraz

2) orzeczenia wpadkowe (przedstanow­cze, incydentalne) wymienione w art. 394 i 3941a

– ponieważ na takie orzeczenia przysłu­guje zażalenie”.

Przytoczona powyżej autorka podkreśla, że co prawda „treść art. 39822 § 1 sugeruje, że na każde orzeczenie, które wydaje sąd i które jest zaskarżalne zażaleniem, przy­sługuje skarga, jeżeli tylko wyda je refe­rendarz sądowy”, ale – jej zdaniem – „su­pozycja taka jest jednak niewłaściwa, gdyż należy przyjąć, że skarga przysługuje jedynie na takie orzeczenia referendarza sądowego, które zgodnie z przepisami może wydawać referendarz sądowy”.

Biorąc pod uwagę powyższe stanowisko, to de facto tylko wówczas, gdyby uznać, iż referendarze sądowi mogą orzekać w sądzie II instancji, w zasadzie wyłącznie w trzech rodzajach spraw:

1. prawa do wydania orzeczenia w przed­miocie odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (ale już nie ich odwo­łania), art. 123 § 2;

2. skazania strony na grzywnę w związku z cofnięciem zwolnienia od kosztów są­dowych (art. 118 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywil­nych¹⁰, dalej: u.k.s.c.),

3. w przedmiocie szczegółowego wylicze­nia kosztów postępowania apelacyjnego (art. 3942 § 11 pkt 3 w zw. z art. 108 § 1 zda­nie drugie),

– skarga na orzeczenie referendarzy sądo­wych w II instancji mogłaby zostać ogra­niczona jedynie do ww. przypadków.

Powyższe pomija jednak literalne brzmie­nie przepisu art. 39823 § 3 k.p.c., z którego wynika wprost, że w przypadku skargi na orzeczenie referendarza sąd orzeka jako sąd II instancji – ergo referendarz sądo­wy nie może też orzekać jak II instancja, bowiem orzeka jak I instancja i w konse­kwencji na podstawie art. 3941a k.p.c. za­żalenie (skarga) na odmowę zwolnienia od kosztów niewątpliwie przysługuje.

Nie można jednak nie zauważyć, że przytoczone powyżej stanowisko sędzi Małgorzaty Manowskiej i po­niekąd dr hab. Anety Arkuszewskiej byłoby prawidłowe tylko w sytuacji, gdyby referendarze sądowi w sądzie II instancji orzekali jedynie w spra­wach wskazanych w przepisie art. 3942 § 2 k.p.c. i tylko tych, w których zgodnie z innymi przepisami referen­darz może podejmować czynności.

Powyższa uwaga wynika z treści Komen­tarza sędzi Małgorzaty Manowskiej¹¹: „Odmiennie natomiast przedstawia się sytuacja, gdy referendarz wydaje posta­nowienie (zarządzenie) w sądzie drugiej instancji. Spośród postanowień sądu drugiej instancji wymienionych w art. 3942, na które przysługuje zażalenie, referendarzowi przysługuje prawo do wydania orzeczenia w przedmiocie od­mowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (ale już nie ich odwołania) (art. 123 § 2) oraz skazania strony na grzy­wnę w związku z cofnięciem zwolnienia od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.c.), a także w przedmiocie szczegółowego wyliczenia kosztów postępowania apela­cyjnego (art. 3942 § 11 pkt 3 w zw. z art. 108 § 1 zdanie drugie)”.

Pani sędzia¹² w tezie 5 Komentarza wy­raźnie wskazuje, jakie czynności może wykonywać referendarz sądowy w ogó­le (nie pisze „orzeka”): „Referendarz są­dowy może wykonywać również wiele czynności na podstawie ustawy o kosz­tach sądowych w sprawach cywilnych. Należą do nich: wydanie postanowie­nia w przedmiocie kosztów sądowych (art. 8 ust. 2 u.k.s.c.), zwrot opłat w zakre­sie określonym w art. 82 tej ustawy, usta­lenie i przyznanie należności świadków, biegłych, tłumaczy i stron (art. 93 ust. 1 u.k.s.c.), czynności w zakresie zwalniania od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.c.), czynności w sprawach odroczenia lub rozłożenia na raty należności sądowych na podstawie art. 125 u.k.s.c. Referen­darz sądowy dokonuje również czynno­ści sądu w zakresie prowadzenia ksiąg wieczystych (art. 23 zdanie drugie ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece¹³, dalej u.k.w.h.)”.

W konsekwencji, wedle stanowiska sędzi Małgorzaty Manowskiej – należy uznać, że dopuszczalna byłaby taka wykładnia znowelizowanych przepi­sów k.p.c., zgodnie z którą w sądzie II instancji referendarze mogą orzekać wyłącznie w następujących sprawach wymienionych w art. 3942, na które przysługuje zażalenie (czyli odpowiednio możliwość zaskarżenia orzeczenia referendarza skargą):

1. referendarzowi przysługuje prawo do wydania orzeczenia w przedmiocie od­mowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (ale już nie ich odwołania) (art. 123 § 2);

2. skazania strony na grzywnę w związku z cofnięciem zwolnienia od kosztów są­dowych (art. 118 u.k.s.c.),

3. a także w przedmiocie szczegółowego wyliczenia kosztów postępowania apela­cyjnego (art. 3942 § 11 pkt 3 w zw. z art. 108 § 1 zdanie drugie).

Gdyby zatem przyjąć prawidłowość powyższego stanowiska, to referen­darze sądowi w sądach II instancji w ogóle nie powinni być dopuszczeni do orzekania w innych sprawach niż wymienione w pkt. 1-3 powyżej, al­bowiem ich orzeczenia w tych innych sprawach byłyby niezaskarżalne, a skoro referendarze sądowi nie spra­wują wymiaru sprawiedliwości i nie mogą ostatecznie orzekać w szcze­gólności w przedmiocie zwolnienia strony od kosztów postępowania – co mogłoby zamknąć stronie drogę do sądu, ich kompetencje w sądach II instancji byłyby znacząco ograniczo­ne i rola, do jakiej są przeznaczeni, znacznie zmniejszona.

Powyższa kwestia nie jest jednak jed­noznaczna, za to na tyle dyskusyjna, że w sprawie o sygnaturze akt III CZP 80/20 Sąd Apelacyjny w Warszawie zadał pyta­nie prawne Sądowi Najwyższemu: „Czy na postanowienie referendarza sądowe­go o odmowie zwolnienia od opłaty od apelacji wydane w sądzie drugiej instan­cji przysługuje na podstawie art. 398 [22] § 1 k.p.c. skarga?”.

Na odpowiedź Sądu Najwyższego trzeba jednak jeszcze poczekać.

3. Podsumowanie

Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP: „Każ­dy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bez­stronny i niezawisły sąd”. A zatem instytucja skargi na orzeczenie referendarza sądo­wego ma, w myśl Konstytucji RP, stworzyć warunki do kontroli orzeczeń referendarzy przez niezawisły sąd. W przeciwnym razie orzeczenie referendarza sądowego w są­dzie II instancji w obecnym stanie praw­nym po nowelizacji u.zm.k.p.c. godziłoby w zasadę prawa do sądu i rozstrzygnięcia przez niezawisły, niezależny i bezstronny sąd (art. 45 ust. 1), a także zasadę dwuin­stancyjności postępowania, o której mowa w art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Ponadto, co istotne, referendarze sądowi i starsi referen­darze sądowi wykonują zadania z zakresu ochrony prawnej, lecz nie sprawują wymia­ru sprawiedliwości, który jest zastrzeżony dla sędziów art. 2 § 1 i 2 u.p.u.s.p. oraz art. 175 ust. 1 Konstytucji RP.

___________________________________________

1 Dz.U. 2019 poz. 1469.

2 T.j. Dz.U. 2020 poz. 1575, 1578.

3 Dokonanej ustawą z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, op. cit.

4 Uzasadnienie u.zm.k.p.c., s. 140.

5 Art. 39823 § 1 k.p.c.

6 T.j. Dz.U. 2020 poz. 2072.

7 Na zasadzie wyjątku – art. 39823 k.p.c.

8 M. Manowska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do art. 39822 k.p.c. Tom I, SIP LEX/ el.

9 A. Arkuszewska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe, t. 1, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020, art. 39822.

10 T.j. Dz.U. 2020 poz. 755.

11 M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do art. 39822 k.p.c. Tom I, SIP LEX.

12 Ibidem.

13 T.j. Dz.U. 2019 poz. 2204.