Z założenia program ma na celu umożliwienia obywatelom stałego odkładania mniejszych kwot z otrzymywanego wynagrodzenia[2] oraz ewentualnych dopłat z Funduszy Pracy[3] w celach oszczędnościowo-emerytalnych, jako dodatkowe narzędzie III filara emerytalnego. Kwoty te trafiają na konta, wybranych przez pracodawcę w porozumieniu z pracownikami lub związkami zawodowymi, funduszy finansowych spośród umieszczonych w ewidencji PPK. Zarządzają one powierzonymi rachunkami zgodnie z wyznaczonymi regułami inwestowania w celu wypracowania zysków stanowiących w ostatecznym rozrachunku oszczędności pracownika.
Wpłaty do PPK
W zakresie PPK rozróżnić możemy trzy rodzaje wpłat: a) pobierane od pracownika z jego wynagrodzenia, b) finansowane przez pracodawcę, c) finansowane przez Państwo, z Funduszu Pracy.
Ustawa o PPK w art. 2 ust. 1 pkt 40 definiuje wynagrodzenie jako „podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe uczestnika PPK, o której mowa w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych[4], bez stosowania ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 tej ustawy, oraz z wyłączeniem podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób przebywających na urlopie wychowawczym oraz pobierających zasiłek macierzyński lub zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego”. Czyli każda wpłata pracownika i pracodawcy obliczana jest od kwoty wynagrodzenia brutto, tzn. przed dokonaniem potrąceń publicznoprawnych.
Od wpłat finansowanych przez pracownika i dodatków z Funduszy Pracy nie pobiera się podatku ani składek na ubezpieczenie społeczne. Wpłata taka potrącana jest bezpośrednio z wynagrodzenia uczestnika[5]. Do opodatkowania i oskładkowania dochodzi zatem w momencie wypłaty wynagrodzenia, a sama wpłata na PPK jest neutralna podatkowo. Jednorazowa wpłata powitalna oraz dopłaty roczne z Funduszy Pracy są zwolnione z opodatkowania na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 47f ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2647 z późn. zm., dalej: Ustawa o PIT).
Inaczej sprawa prezentuje się w przypadku wpłat pracodawcy. Stanowią one bowiem dla niego koszt uzyskania przychodu zgodnie z art. 22 ust. 1bc i 6bc ustawy o PIT oraz art. 15 ust. 1da i 4ga ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2587 z późn. zm.). Nadmienić przy tym trzeba, że stanowią one koszt w tym miesiącu, za który są należne, o ile zostały odprowadzone we właściwym terminie. Mowa tu zatem o miesiącu, za który należne jest wynagrodzenie pracownika stanowiące podstawę do obliczenia wysokości wpłaty finansowanej przez podmiot zatrudniający. Wpłaty dokonane po terminie stanowią koszt w miesiącu ich wpłaty do instytucji finansowej, zaś dokonane przed terminem traktuje się jakby zostały dokonane w terminie.
Natomiast dla pracownika wpłaty finansowane przez pracodawcę stanowią przychód[6] i jako takie podlegają opodatkowaniu zgodnie z ogólnymi zasadami, tzn. nalicza się oraz pobiera od nich zaliczkę zgodnie z obowiązującą skalą podatkową. Przychód powstaje w momencie przekazania wpłaty do PPK. Jeżeli wpłaty do PPK dokonywane są po wypłacie wynagrodzenia, a pracodawca nie ma z czego dokonać potrącenia, może to spowodować obowiązek dopłaty podatku na koniec roku podatkowego. Idealnym rozwiązaniem jest dokonywanie wpłat w momencie dokonywania wypłaty wynagrodzenia. Jeżeli uczestnik PPK korzysta z ulg PIT-0[7] również przychód z tytułu wpłat finansowanych przez pracodawcę jest zwolniony z opodatkowania i powinien być uwzględniany wraz z pozostałymi przychodami przy ustalaniu przekroczenia limitu 85.528 zł. Finansowanie przez pracodawcę nie stanowi także podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe[8], a tym samym również innych obciążeń tego rodzaju.
Wypłaty celowe z PPK
Ustawa o PPK przewiduje kilka możliwości wypłacenia środków przez uczestnika PPK. Wśród nich wyróżnić możemy wypłaty w sensie ogólnym, związane z przekazaniem oszczędzonych środków na prywatny rachunek bankowy oraz wypłaty celowe. Poprzez wypłaty celowe, w niniejszym artykule należy rozumieć:
- wypłatę transferową,
- wypłatę środków na pokrycie wkładu własnego w związku z zaciągnięciem kredytu na budowę lub przebudowę budynku mieszkalnego, mieszkania albo na nabycie nieruchomości,
- wypłatę środków w przypadku poważnego zachorowania.
Wypłata transferowa[9], jest to przekazanie środków z jednego rachunku PPK na inny rachunek uczestnika, osoby uprawnionej albo małżonka zmarłego uczestnika PPK; na Indywidualne Konto Emerytalne (IKE) małżonka zmarłego uczestnika lub na IKE osoby uprawnionej; na rachunek terminowej lokaty oszczędnościowej, lokaty terminowej prowadzonej w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej uczestnika PPK, po osiągnięciu przez niego 60. roku życia, albo wskazany przez małżonka lub byłego małżonka uczestnika PPK; do zakładu ubezpieczeń prowadzącego działalność określoną w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej[10].
Spośród wszystkich powyżej wymienionych form wypłaty, z opodatkowania zwolnione jest przekazanie środków pomiędzy rachunkami PPK uczestnika lub do zakładu ubezpieczeń; dodatkowo, po osiągnięciu lat 60-ciu, również przekazanie środków na rachunek terminowej lokaty oszczędnościowej lub lokaty terminowej uczestnika[11].
Brak opodatkowania[12] wystąpi również w przypadku wypłaty na pokrycie wkładu własnego w związku z zaciągnięciem kredytu hipotecznego, ale z prawa takiego można skorzystać wyłącznie raz. W tym jednak wypadku całość wkładu musi być zwrócona nie później niż 15 lat, zaś termin zwrotu nie może się rozpocząć wcześniej niż 5 lat, od dnia wypłaty środków. Zasady te ustalane są zgodnie z umową zawartą pomiędzy uczestnikiem, a wybraną instytucją finansową. Brak dokonania spłaty zgodnie z postanowieniami umowy oznaczać będzie opodatkowanie niespłaconej kwoty zryczałtowanym podatkiem w wysokości 19%[13], przy czym od takiego dochodu odliczyć można koszty nabycia odkupionych jednostek uczestnictwa lub umorzonych jednostek rozrachunkowych, przypadających na ten niedokonany zwrot. Ten rodzaj wypłaty jest dostępny wyłącznie dla uczestników, którzy nie ukończyli 45. roku życia.
W przypadku wypłaty środków związanych z poważną chorobą, ustawa o PPK umożliwia wypłatę do 25% środków zgromadzonych na rachunku PPK, w przypadku jej wystąpienia u uczestnika PPK, jego małżonka albo dziecka. Wypłata taka nie podlega opodatkowaniu[14]. Ustawa o PPK definiuje poważne zachorowanie w art. 2 ust. 1 pkt 23 i wymienia tam m.in. całkowitą niezdolność do pracy, umiarkowany lub znaczny stopień niepełnosprawności czy zdiagnozowanie jednostek chorobowych np. choroby Alzheimera czy stwardnienia rozsianego. Możliwe jest również wielokrotne wykorzystywanie tego rodzaju wypłat, co podkreślane jest jako ewentualne pole do nadużyć przez uczestników PPK. Zabezpieczeniem przeciwko temu jest obowiązek dołączania orzeczeń lub zaświadczeń lekarza medycyny, potwierdzających diagnozę wystąpienia poważnego zachorowania.
Wypłaty podstawowe z PPK
System pracowniczych planów kapitałowych, jako dobrowolny i nie ogranicza możliwości wcześniejszej wypłaty środków, jak ma to miejsce np. w przypadku PPE[15] czy OFE. Każdy uczestnik ma możliwość wypłaty środków przed osiągnięciem ustawowego wieku granicznego, czyli 60-ciu lat. Wiąże się to jednak z różnicami w zakresie podejścia do kwoty uzyskanego zwrotu oraz opodatkowania.
W przypadku uczestników, którzy zdecydują się wypłacać zgromadzone na rachunku PPK środki po osiągnięciu 60. roku życia, ustawa zakłada możliwość wypłaty środków bez obowiązku ich opodatkowania. Od wypłacanych środków nie zostanie pobrany podatek, jeżeli[16]:
- pobrano maksymalnie 25% środków jednorazowo,
- pozostałe środki z rachunku PPK wypłacone będą w co najmniej 120 ratach miesięcznych.
Uczestnik może w każdym momencie zmienić zadeklarowaną liczbę rat, ale jeżeli w pierwotnej deklaracji wypłata środków miała trwać co najmniej 10 lat, to uczestnik nie może zmienić liczby rat w ten sposób, aby po zmianie wypłata ratalna środków trwała krócej niż 10 lat. „Rozpoczęcie procesu wypłat z PPK nie oznacza, że oprocentowanie zgromadzonych i nadal trzymanych tam środków spadnie do zera. Środki te nadal będą inwestowane w instrumenty finansowe dające dodatnią stopę zwrotu”[17], co będzie wpływało też na wysokość poszczególnych rat.
Dla uczestnika, który osiągnął wiek 60-ciu lat, istnieje możliwość wnioskowania o wypłatę środków zgromadzonych na jego rachunku PPK w formie świadczenia małżeńskiego. O podobną wypłatę może wnosić małżeństwo po wspólnym przekroczeniu wieku granicznego, jeżeli umowę o prowadzenie PPK zawarto z tą samą wybraną instytucją finansową. Świadczenia takie wypłacane są w co najmniej 120 ratach i również podlegają zwolnieniu od podatku. W przypadku śmierci jednego z małżonków świadczenie małżeńskie wypłaca się drugiemu małżonkowi w dotychczasowej wysokości, do wyczerpania środków zapisanych na rachunku małżeńskim[18].
W przypadku dokonania wypłaty w sposób inny niż wskazany w ustawie o PPK, co jest całkowicie dopuszczalne, uczestnik jednocześnie godzi się na opodatkowanie otrzymanych wypłat tzw. „podatkiem Belki” w wysokości 19% otrzymywanych środków[19]. Dlatego też jest on o tym informowany przed podjęciem decyzji. Podobnie opodatkowaniu podlegać będzie wypłata środków przed osiągnięciem wieku granicznego. W obu wypadkach płatnikiem podatku będzie instytucja finansowa prowadząca PPK, zaś podstawę do opodatkowania stanowi kwota zwrotu pomniejszona o wydatki na nabycie odkupionych jednostek uczestnictwa lub wpłaty na umorzone jednostki rozrachunkowe, z których dokonano uczestnikowi PPK zwrotu.
Przy tym zwrot środków przed osiągnięciem 60. roku życia wiąże się z dodatkowymi pomniejszeniami:[20]
- instytucja finansowa przekaże na rachunek wskazany przez ZUS kwotę równą 30% środków pochodzących z wpłat finansowanych przez pracodawcę, które zostaną zaewidencjonowane na koncie pracownika w ZUS jako składka na ubezpieczenie emerytalne należna za miesiąc, w którym kwota ta została przekazana do ZUS,
- za pośrednictwem Polskiego Funduszu Rozwoju (PFR), na rachunek bankowy wskazany przez ministra właściwego do spraw pracy, kwotę odpowiadającą środkom pieniężnym uzyskanym z wpłaty powitalnej i dopłat rocznych.
Powoduje to zatem istotną utratę zgromadzonych na rachunku PPK środków.
Wypłaty na rzecz osób trzecich
Ustawa przewiduje również możliwość dokonania wypłaty na rzecz osób trzecich w przypadku rozwodu lub unieważnienia małżeństwa albo w przypadku śmierci uczestnika.
W razie śmierci uczestnika, na wniosek małżonka albo osoby uprawnionej, środki na rachunku PPK mogą zostać przekazane na ich rachunek PPK, IKE, PPE albo zwrócone w formie pieniężnej. Środki takie są zwolnione od opodatkowania zarówno podatkiem dochodowym[21] jak i podatkiem od spadków i darowizn[22].
Środki zgromadzone na rachunku PPK podlegają również podziałowi w przypadku rozwodu lub unieważnienia małżeństwa jako podział majątku wspólnego małżonków. Wypłata transferowa takich środków na rzecz rachunku PPK drugiego małżonka jest zwolniona z opodatkowania. Wypłata takich środków w formie pieniężnej podlega takim samym zasadom, jak gdyby to sam uczestnik PPK wypłacał je w tamtym momencie[23].
[1] W tekście artykułu pojęcie pracownika jest rozumiane szeroko i obejmuje zarówno pracowników, osoby fizyczne wykonujące pracę nakładczą, członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych lub spółdzielni kół rolniczych, agentów, zleceniobiorców albo zatrudnionych na podstawie innych umów cywilnoprawnych itp. zgodnie z postanowieniami art. 2 ust. 1 pkt 18 ustawy z dnia 4 października 2018 r. o pracowniczych planach kapitałowych (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 46, dalej: Ustawa o PPK).
[2] Od 3,5% do aż 8% wynagrodzenia brutto, z czego 2-4% z tego dokłada pracodawca. Pojęcie to w tekście artykułu jest traktowane w rozumieniu pojęcia „podmiot zatrudniający” z art. 2 ust. 1 pkt 21 ustawy o PPK. Pozwoli to w znacznym stopniu ułatwić lekturę.
[3] 240 zł rokrocznie oraz 250 zł opłaty wstępnej po spełnieniu warunków z art. 31 i 32 ustawy o PPK.
[4] (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1009 z późn. zm.).
[5] Art. 27 ust. 9 ustawy o PPK
[6] Art. 12 ust. 1 ustawy o PIT
[7] Ulga dla młodych, ulga dla rodzin 4+, ulga na powrót lub ulga dla seniora.
[8] Art. 26 ust. 5 ustawy o PPK
[9] Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 42 ustawy o PPK
[10] Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2283 z późn. zm.).
[11] art. 21 ust. 1 pkt 58c lit. c ustawy o PIT
[12] Art. 21 ust. 1 pkt 58b ustawy o PIT
[13] Art. 30a ust. 1 pkt 11a ustawy o PIT
[14] Art. 21 ust. 1 pkt 58b ustawy o PIT
[15] Pracownicze Programy Emerytalne ustanowione ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2139 z późn. zm.).
[16] Art. 99 ustawy o PPK
[17] S. Jakubowski [w:] A. Prusik, S. Jakubowski, Pracownicze plany kapitałowe. Komentarz, Warszawa 2019, art. 99.
[18] Art. 100 ustawy o PPK
[19] Zgodnie z art. 30a ust. 1 pkt 11b ustawy o PIT
[20] Art. 105 ustawy o PPK
[21] Art. 21 ust. 1 pkt 47g ustawy o PIT
[22] Art. 3 pkt 4a ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1043 z późn. zm.). Skoro wypłata taka jest zwolniona z opodatkowania, nie ma też obowiązku informowania urzędu skarbowego o otrzymanych środkach.
[23] Oznacza to, że jeżeli małżonek z którego rachunku PPK dokonuje się wypłaty osiągnął wiek 60-ciu lat, wypłata taka nie podlega opodatkowaniu ani potrąceniom
