Sąd Najwyższy w sprawie karnoprawnej ochrony praw osób wykonujących pracę zarobkową

W dniu 20 września 2018 r., w sprawie o sygnaturze akt I KZP 5/18, SN stwierdził, że ochrona praw pracowniczych przewidziana w art. 218 § 1a Kodeksu karnego (dalej również jako: „k.k.”) obejmuje osoby będące pracownikami w myśl przepisów Kodeksu pracy (dalej: „k.p.”), a więc osoby zatrudnione na warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy, niezależnie od nazwy zawartej przez strony umowy.

Problem powstał w następującym stanie faktycznym: M.W. skierował doorganów ścigania wniosek o wszczęcie postępowania karnego przeciwko swojemu pracodawcy z powodu nękania w czasie pracy, tj. o czyn z art. 218 § 1a Kodeksu karnego. Reakcją na złożone zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa było wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania z uwagi na brak znamion czynu zabronionego, które zostało zatwierdzone przez prokuratora. Zdaniem oskarżyciela publicznego fakt, iż pokrzywdzony był zatrudniony na podstawie umowy cywilnoprawnej wykluczał go z grona podmiotów zaliczanych do pracowników w rozumieniu powyżej wskazanego przepisu. Zgodnie bowiem z literalnym brzmieniem rzeczonej regulacji kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownikawynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 

Decyzja organów ścigania została zaskarżona przez pokrzywdzonego, który podniósł, iż w rzeczywistości zatrudniony był w ramach stosunku pracy, a umowa zawarta z pracodawcą jedynie dla pozoru nazwana została umową o dzieło. W trakcie rozpoznawania odwołania uznano, iż w niniejszej sprawie wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy. W związku z powyższym sąd rozpatrujący sprawę zwrócił się do Sądu Najwyższego o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne: czy w przepisie art. 218 § 1a k.k. pod pojęciem „pracownika”należy rozumieć tylko osobę zatrudnioną na podstawie umowy o pracę, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę czy też także osobę, która wykonuje pracę zarobkową na podstawie umów cywilnoprawnych, jak np. umowa zlecenie lub umowa o dzieło, albo taką osobę, która pod pozorem wykonywania umowy cywilnoprawnej świadczy w rzeczywistości pracę w ramach stosunku pracy?

Sąd Najwyższy stwierdził, że: zakresem art. 218 § 1a k.k. objęte są tylko osoby będące pracownikami w rozumieniu art. 2 k.p. i art. 22 § 1 i § 1 ¹ k.p., a więc osoby zatrudnione na warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy, niezależnie od nazwy zawartej przez strony umowy. Ustaleń w tym zakresie dokonuje w procesie karnym sąd, zgodnie z zasadą jurysdykcyjnej samodzielności wyrażoną w art. 8 § 1 k.p.k.

Sąd Najwyższy, odpowiadając na zadane pytanie, wskazał, że zgodnie z przekonaniami doktryny „(…) w procesie dekodowania znamion przestępstw nie powinno się co do zasady modyfikować ustalonych definicji z zakresu innych gałęzi prawa (…)”. Wobec tego znaczenie terminu „pracownik” winno być ustalone za pomocą norm prawa pracy. Mając na uwadze powyższą konstatacje, należy wskazać, że zgodnie z art. 2 k.p. pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Jak słusznie podniesiono w uzasadnieniu uchwały „Ów status pracownika nabywa się przez nawiązanie stosunku pracy, mocą którego - w myśl art. 22 § 1 k.p. - pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem”.

W dalszej części uzasadnienia uchwały zwrócono uwagę na fakt, że nie wszystkie przepisy zamieszczone w rozdziale XVIII Kodeksu karnego zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową”, określające osobę, której dobra prawne są chronione normami leżącymi u ich podstaw, posługują się pojęciem „pracownika”. Taki stan rzeczy prowadzi do wniosku, że ustawodawca typizując przestępstwa zawarte w rzeczonym rozdziale Kodeksu karnego świadomie używał tego pojęcia w celu zawężenia kręgu osób objętych prawnokarną ochroną wynikającą z danego przepisu (art. 218 i 220 k.k.). W kontekście powyższej uwagi nie można zapomnieć o tym, że na mocy art. 13 ustawy z dnia 10 stycznia 2018 r. o ograniczeniu handlu w niedzielę i w święta oraz niektóre inne dni, do Kodeksu karnego wprowadzono nowy przepis art. 218a, który zawiera w swojej treści zwrot „pracownikowi lub zatrudnionemu”, co świadczy o tym, że ustawodawca nadaje tym pojęciom różne znaczenia i nie można ich stosować zamiennie. 

Ponadto nie uszło również uwadze Sądu Najwyższego, że rozszerzenie zakresu podmiotowego pojęcia„pracownik”, zawartego w treści art. 218§ 1a k.k. na osoby wykonujące pracę zarobkową w oparciu o regulacje Kodeksu cywilnego (np. w ramach umowy zlecenia), stanowiłoby wykładnię rozszerzającą przepisu na niekorzyść oskarżonego, co stoi w bezpośredniej sprzeczności z obowiązującą w polskim systemie penalnym zasadąnullum crimen sine lege(łac. nie ma przestępstwa bez ustawy). 

Wydając rozstrzygnięcie w niniejszej sprawie, zwrócono również uwagę na brzmienie art. 22§ 1 ¹ k.p., który stanowi, iż zatrudnienie w warunkach określonych w § 1 tego artykułu jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Sąd powinien zatem każdorazowo ustalić, czy stosunek prawny łączący strony w danej sprawie ma charakter stosunku pracowniczego. Zdaniem Sądu Najwyższego zasadnicze znaczenie dla poprawności dokonanych ustaleń w tym zakresie „(…) ma ustalenie faktyczne, czy praca wykonywana w ramach ocenianego stosunku prawnego rzeczywiście ma cechy wymienione w art. 22 § 1 k.p.; w tym celu bada się okoliczności i warunki, w jakich dana osoba wykonuje czynności na rzecz innego podmiotu prawa, i dopiero w wyniku tego badania rozstrzyga się, czy czynności te świadczone są w warunkach wskazujących na stosunek pracy”. Sąd Najwyższy wskazał przy tym, iż „W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że o tym, czy dana osoba pozostaje w stosunku pracy czy też w stosunku zobowiązaniowym z zatrudniającym go podmiotem, decyduje charakter tego stosunku i treść zawartej umowy, a nie jej nazwa. Cechami charakteryzującymi stosunek pracy – wynikającymi wprost z art. 22 § 1 k.p. – są odpłatne świadczenie pracy przez pracownika na rzecz pracodawcy i pod kierownictwem tego pracodawcy. Doktryna prawa pracy dodaje do tego jeszcze takie cechy jak osobiste świadczenie pracy przez pracownika, dobrowolność zobowiązania i obciążenie pracodawcy ryzykiem gospodarczym, produkcyjnym i osobowym. Ustawodawca w art. 22 § 1 ¹ k.p. ustanowił swoistą zasadę zatrudnienia w ramach stosunku pracy, co oznacza, że każde zatrudnienie noszące cechy stosunku pracy jest z mocy prawa traktowane jako zatrudnienie w ramach stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy (…)”.

Podsumowując swoje rozważania Sąd Najwyższy stwierdził, że: zakresem art. 218 § 1a k.k. objęte są tylko osoby będące pracownikami w rozumieniu art. 2 k.p. i art. 22 § 1 i § 1 ¹ k.p., a więc osoby zatrudnione na warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy, niezależnie od nazwy zawartej przez strony umowy. Ustaleń w tym zakresie dokonuje w procesie karnym sąd, zgodnie z zasadą jurysdykcyjnej samodzielności wyrażoną w art. 8 § 1 k.p.k.