Świadomość pokrzywdzenia wierzycieli warunkiem rozpatrywania skargi pauliańskiej

W dniu 9 października 2018 roku Sąd Okręgowy w Poznaniu, XIV Wydział Cywilny z siedzibą w Pile, w sprawie o sygnaturze akt XIV C 592/17, oddalił powództwo o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, wniesione przez Skarb Państwa, reprezentowany przez Naczelnika Urzędu Skarbowego.

Zbycie majątku na rzecz krewnego a wierzytelności

W niniejszej sprawie zaskarżoną czynnością prawną była umowa sprzedaży zawarta w formie aktu notarialnego, na mocy której dokonano sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego. Co istotne – pozwanym w sprawie był brat cioteczny (kuzyn) sprzedawcy.

Zgodnie z treścią art. 527 § 1 k.c. gdy wskutek czynności prawnej dłużnika, dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli

Warto również zwrócić uwagę na fakt, że przedmiotem ochrony była wierzytelność publicznoprawna z tytułu podatku dochodowego i podatku od towarów i usług. Obecnie nie budzi bowiem wątpliwości, że instytucja skargi pauliańskiej może mieć zastosowanie w drodze analogii do ochrony należności podatkowych. (Wyrok SN z dnia 27 października 2010 r., II CSK 227/10). Postanowieniem z dnia 2 marca 2018 r., IV CSK 441/17 Sąd Najwyższy podtrzymał swoje stanowisko, stwierdzając, że skarga pauliańska służy również ochronie wierzytelności publicznoprawnych.

Oddalenie powództwa w sprawie nastąpiło z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze sąd orzekający wskazał, że z przepisu art. 527 k.c. wynika wprost, że roszczenie pauliańskie przysługuje tylko wtedy, gdy dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (wyr. SA w Warszawie z 11.10.2017 r. V ACa 100/17, L.). Świadomość taka towarzyszy dłużnikowi wtedy, gdy zdaje on sobie sprawę z tego, że następstwem dokonania przez niego czynności prawnej może być niemożność zaspokojenia wierzycieli z jego majątku. Sąd natomiast stwierdził, że w rozpoznawanej sprawie nie sposób uznać, aby w chwili dokonywania czynności dłużnik miał świadomość, iż zbywając na rzecz pozwanego mieszkanie pokrzywdzi powoda. W stanie faktycznym sprawy umowa sprzedaży zawarta została dnia 14 czerwca 2012 roku, natomiast postępowanie kontrolne wszczęte zostało postanowieniem Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej dopiero w dniu 26 kwietnia 2013 r. O wierzytelności powoda w stosunku do dłużnika pozwany dowiedział się zaś dopiero z doręczonego mu pozwu.

Stosunek bliskości a skarga pauliańska

W niniejszej sprawie istotne było również to, że dłużnika i pozwanego wiązała relacja rodzinna – pozwany był bratem ciotecznym dłużnika. Sąd orzekający stwierdził jednak, że trudno przyjąć, aby pomiędzy wskazanymi wyżej osobami istniał stosunek bliskości w rozumieniu art. 527 § 3 k.c. Z zeznań pozwanego, jak i przesłuchanych w sprawie świadków, w tym dłużnika, wynikało, iż kontakty pozwanego z dłużnikiem były sporadyczne i miały miejsce tylko przy okazji większych uroczystości rodzinnych, nie częściej niż raz dwa razy w roku. 

Zgodnie z treścią art. 527 § 1 k.c. gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Wedle § 2 tego przepisu czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Dalej zaś – zgodnie z treścią§ 3 przywoływanego przepisu, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść osoba będąca w bliskim z nim stosunku domniemywa się, że osoba ta wiedziała iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Przesłanki skargi pauliańskiej

Z powyższego przepisu wynika zatem, że aby przyznać wierzycielowi ochronę opartą na instytucji skargi pauliańskiej, konieczne jest kumulatywne spełnienie następujących przesłanek:

1. istnienie wierzytelności;

2. dokonanie czynności z osobą trzecią;

3. dokonanie czynności z pokrzywdzeniem wierzycieli;

4. osiągnięcie korzyści majątkowej przez osobę trzecią;

5. działanie ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli;

6. działanie osoby trzeciej w złej wierze.

Istnienie powyższych przesłanek sprawia, że czynność prawna dłużnika jest bezskuteczna względem wierzyciela (bezskuteczność względna), a o bezskuteczności orzeka sąd w sposób konstytutywny, w postępowaniu wytoczonym przeciwko osobie trzeciej, z którą dłużnik dokonał czynności, albo w drodze zarzutu podniesionego przeciw tej osobie.