Jedną ze zmian związanych z przeprowadzaną obecnie obszerną nowelizacją procedury cywilnej jest modyfikacja zasad związanych ze zwalnianiem osób prawnych z kosztów sądowych. Nowelizacja w tym zakresie przewiduje dodanie ust. 2 do art. 103 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, który stanowi, że „spółka handlowa powinna wykazać także, że jej wspólnicy albo akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki lub udzielenie spółce pożyczki”. Przedmiotowy przepis prawa w nowym brzmieniu zaczął obowiązywać w dniu 21 sierpnia 2019 r.
Sięganie do kieszeni wspólników
Opisywany przepis budzi bardzo wiele kontrowersji. Zgodnie z dotychczas obowiązującymi regulacjami sąd mógł przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie. Zatem dotychczas, odpowiednie wykazanie złej sytuacji materialnej spółki poprzez udokumentowanie istniejących zobowiązań finansowych oraz braku dochodów czy też aktywów wystarczających na pokrycie kosztów sądowych, uzasadniało zwolnienie spółki z obowiązku ich uiszczania.
Wprowadzona nowelizacja kreuje bardzo wiele problemów praktycznych dla spółki wnoszącej o zwolnienie jej z kosztów sądowych. Problem może zaistnieć np. w sytuacji gdy spółka zmaga się z problemami personalnymi w gronie wspólników, np. kiedy pomiędzy wspólnikami istnieje konflikt uniemożliwiający współpracę
Natomiast w wyniku wprowadzonej nowelizacji, od dnia 21 sierpnia 2019 roku uzyskanie zwolnienia od kosztów sądowych przez osobę prawną będzie bardziej problematyczne, co przełoży się z pewnością na mniejszą ilość pozytywnie rozpatrzonych wniosków w tym przedmiocie. Uzasadnieniem wprowadzenia nowelizacji w opisywanym zakresie jest twierdzenie, że o ile spółka może nie mieć wystarczających środków, to jej wspólnicy lub akcjonariusze mogą takie środki posiadać i powinni wspierać swoją spółkę w pokrywaniu kosztów sądowych. W konsekwencji w proponowanej nowelizacji kryteria zwalniania spółek handlowych od kosztów sądowych powinny zostać uzupełnione o obowiązek wykazania, że również wspólnicy lub akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie swoich wkładów ani na udzielenie spółce pożyczki, celem uzyskania przez spółkę środków na wypełnienie obowiązków fiskalnych związanych co do zasady z prowadzeniem postępowania sądowego.
W sprzeczności z prawem spółek handlowych i ze zdrowym rozsądkiem
Zaistniała zmiana zasad zwalniania osób prawnych z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych pozostaje w oczywistej sprzeczności z istotą spółki handlowej jako odrębnego podmiotu praw i obowiązków. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na fakt, że spółka z o.o., jak i spółka akcyjna, są całkowicie odrębnymi podmiotami, posiadającymi własny majątek, zaś wspólnicy czy akcjonariusze nie odpowiadają za ich zobowiązania. Nie sposób zatem wyjaśnić na jakiej podstawie nakładana jest na nich odpowiedzialność z tytułu obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Zwłaszcza w przypadku spółek kapitałowych nowelizacja ustawy o kosztach sądowych wydaje się nie do pogodzenia z normami zawartymi w kodeksie spółek handlowych.
Wprowadzona nowelizacja kreuje bardzo wiele problemów praktycznych dla spółki wnoszącej o zwolnienie jej z kosztów sądowych. Problem może zaistnieć np. w sytuacji gdy spółka zmaga się z problemami personalnymi w gronie wspólników, np. kiedy pomiędzy wspólnikami istnieje konflikt uniemożliwiający współpracę, co może skutkować tym, że nie wszyscy wspólnicy przedstawią sądowi wymagane nowelizacją informacje. Ta sama sytuacja może nastąpić w przypadku zaistnienia wydarzeń losowych, np. choroba wspólnika, długi wyjazd zagraniczny etc. Zwrócić należy również uwagę, że w spółkach kapitałowych wspólników (akcjonariuszy) może być bardzo wielu, co również generuje trudności związane ze zdobyciem potrzebnych informacji o ich sytuacji materialnej, w wyznaczonym terminie.
Ponadto spółki kapitałowe mają niejednokrotnie bardzo rozbudowaną strukturę właścicielską. Oczywistym jest przecież, że wspólnikami w takich spółach mogą być również inne spółki prawa handlowego, zatem wówczas to te spółki będą musiały udokumentować fakt, że nie są w stanie dokapitalizować swojego podmiotu zależnego. Problematyczne jest również ustalenie grona właścicielskiego w sytuacji, gdy w gronie tym znajdują się akcjonariusze z akcji na okaziciela, którzy pozostają dla spółki anonimowi, a ustalenie ich tożsamości w terminie tygodnia lub dwóch mija się z rzeczywistością.
Trudno zatem nie oprzeć się wrażeniu, że celem ustawodawcy w związku z wprowadzoną nowelizacją jest zmniejszenie ilości postępowań sądowych poprzez zwiększenie faktycznych, finansowych barier w dostępie do sądu. Ustawodawca wydaje się kierować logiką, zgodnie z którą im drożej i im trudniej uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych podmiotom, które tego potrzebują, tym mniej podmiotów zdecyduje się na wystąpienie na drogę sądową. Takie działanie uznać należy za niespełniające konstytucyjnych standardów prawa dostępu do sądu.
Autor: Michał Wasilenko
Adwokat, Senior Associate w Departamencie Prawnym, członek Izby Adwokackiej w Lublinie, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Specjalizuje się w prawie spółek handlowych oraz w prawie cywilnym.
