Dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania pieniężnego

Niniejsza uchwała została podjęta w odpowiedzi na zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu przez sąd apelacyjny, który powziął co do niniejszej kwestii wątpliwości na etapie rozpoznawania apelacji. Zatem Sądowi Najwyższemu zostało przedstawione zagadnienie prawne w brzmieniu: „Czy dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania (zwłoki w spełnieniu) przez jedną z jej stron zobowiązania o charakterze pieniężnym?”. W uzasadnieniu sąd apelacyjny, powołując liczne orzeczenia Sądu Najwyższego, zwrócił uwagę na dwa, różniące się, kierunki wykładni, dotyczące zastrzegania kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. 

W uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego o przekazaniu zagadnienia do rozstrzygnięcia składowi 7 sędziów, Sąd Najwyższy wskazał, że skuteczne odstąpienie od umowy kreuje w relacjach stron nowy stan prawny, a art. 494 k.c. stanowi podstawę rozliczeń stron po odstąpieniu od umowy, oderwaną od jej postanowień

Pierwszy kierunek orzeczniczy łączy wykonanie prawa odstąpienia z rodzajem świadczenia, którego niewykonanie /nienależyte wykonanie było przyczyną, dla której oświadczenie w tym przedmiocie zostało złożone. Jeżeli zatem wykonanie prawa odstąpienia wynikało z niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika obowiązku pieniężnego wówczas, wobec treści art. 483 k.c. należy odmówić skuteczności klauzulom umownym zobowiązującym dłużnika do zapłaty kary umownej. Przykładem tego orzeczniczego zapatrywania jest np. teza zawarta w wyroku sądu apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 kwietnia 2018 r., VII AGa 249/18: „Brak jest podstaw do domagania się zasądzenia kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy, jeżeli podstawę do odstąpienia od umowy stanowiło niewykonanie zobowiązania pieniężnego”.

Sąd apelacyjny wskazał również drugi nurt orzecznictwa, aprobowany także w orzecznictwie sądów powszechnych, z którego wynika, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy jest dopuszczalne bez względu na pieniężny lub niepieniężny charakter zobowiązań stron. Z chwilą bowiem odstąpienia od umowy powstaje miedzy stronami zobowiązanie, o jakim stanowi art. 494 k.c. Nie jest ono jednak zobowiązaniem pieniężnym i w związku z tym charakter pierwotnego zobowiązania stron nie ma istotnego znaczenia.

W uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego o przekazaniu zagadnienia do rozstrzygnięcia składowi 7 sędziów, Sąd Najwyższy wskazał, że skuteczne odstąpienie od umowy kreuje w relacjach stron nowy stan prawny, a art. 494 k.c. stanowi podstawę rozliczeń stron po odstąpieniu od umowy, oderwaną od jej postanowień. Dla powstania roszczenia o zwrot wzajemnie spełnionych świadczeń oraz roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania znaczenie ma jedynie skuteczne odstąpienie od umowy wzajemnej, nie zaś charakter prawny i postanowienia umowy, od której jedna ze stron odstąpiła. Wobec tego, że wspomniany skutek ex tunc odstąpienia od umowy w postaci zniesienia zobowiązania powoduje, że nie tylko wygasają wynikające z niego prawa i obowiązki, ale prawnie przyjmuje się fikcję, że umowa nie była zawarta, nie można szukać podstawy prawnej powstania roszczeń przewidzianych w art. 494 k.c. w postanowieniach umowy, która w sensie prawnym już nie istnieje. Tak więc podstawę prawną roszczenia odszkodowawczego stanowi w takich okolicznościach art. 494 k.c. (w związku z art. 471 k.c.), a podstawę faktyczną - uszczerbek w majątku wierzyciela, jaki powstał na skutek niewykonania tego zobowiązania, które wygasło ze skutkiem wstecznym. Uszczerbek taki, obejmujący całokształt negatywnych następstw w sytuacji majątkowej wierzyciela, wynikających z zawinionej przez dłużnika konieczności odstąpienia przez wierzyciela od umowy, ma charakter majątkowy, ale nie pieniężny. Naprawienie tak rozumianej szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 494 k.c. in fine), w granicach pozytywnego interesu umowy, a nie tylko szkody wynikłej ze zwłoki, może nastąpić przez zapłatę, umówionej na wypadek odstąpienia od umowy, kary umownej. Roszczenie odszkodowawcze o zapłatę takiej kary umownej, nie jest więc roszczeniem wynikającym z umowy, lecz roszczeniem wynikającym wprost z ustawy. Stanowisko, że skuteczne jest zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy bez względu na charakter świadczeń, do jakich zobowiązane były strony umowy, od której odstąpiono i bez względu na charakter niewykonanego/nienależycie wykonanego świadczenia, będącego przyczyną odstąpienia od umowy Sąd Najwyższy wypowiedział m.in. w wyrokach z dnia 13 czerwca 2008 r. I CSK 13/08 i z dnia 21 maja 2014 r. III CSK 529/13 (nie publ.).

Wskazać należy, że ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być oderwana od oceny na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Każdorazowo gdy w umowie zastrzeżono karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy należy ustalić w związku zniewykonaniem /nienależytym wykonaniem jakiego obowiązku: pieniężnego czy niepieniężnego doszło do odstąpienia od umowy. W tym miejscu należy odnieść się do brzmienia art. 483 k.c., zgodnie z którym możliwość zastrzeżenia w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nastąpi przez zapłatę określonej sumy dotyczy wyłącznie zobowiązań niepieniężnych. Zatem żądanie zapłaty kary umownej można uznać za zasadne jedynie wtedy, gdy chodziło o uchybienie zobowiązaniu niepieniężnemu, a jeżeli uchybienie polegało na naruszeniu obowiązku pieniężnego przeszkodę dla uwzględnienia powództwa o zapłatę takiej kary umownej stanowi bezwzględnie obowiązujący art. 483 k.c.

Słusznie zatem Sąd Najwyższy zważył, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym, nie jest dopuszczalne. Inne zapatrywanie pozostawałoby w sprzeczności z brzmieniem bezwzględnie obowiązującego art. 483 k.c.