Kara umowna jest dopuszczalna w przypadku nierozliczenia się wykonawcy z podwykonawcą

Uchwała powzięta została w odpowiedzi na zagadnienie prawne: „Czy ważne jest zastrzeżenie w umowie o roboty budowlane zawartej w trybie ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tj. Dz.U. z 2018 r. poz. 1986 ze zm.) kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom, wobec tego, że postanowienie umowne w przedmiocie wysokości kar umownych z tego tytułu przewidziane jest w art. 143 d ust. 1 pkt 7 lit. a tej ustawy, podczas gdy zgodnie z art. 483 § 1 k.c. karę umowną można zastrzec jedynie jako naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego zobowiązania niepieniężnego?

Analizując rozpoznany przez Sąd Najwyższy problem, można zauważyć, że kara umowna obowiązuje w stosunku wierzyciel – dłużnik, a w sytuacji braku zapłaty podwykonawcom przez wykonawcę nie mamy do czynienia z naruszeniem zobowiązania pieniężnego w stosunku do wierzyciela, ale w stosunku do podwykonawcy

Na kanwie rozpoznawanej sprawy strony zastrzegły w umowie o roboty budowlane, że w przypadku braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty podwykonawcom, zamawiającemu przysługiwać będzie od wykonawcy kara umowna w wysokości 0,5% wynagrodzenia należnego podwykonawcy za każdy dzień zwłoki. W toku wykonywania umowy wykonawca nie uiścił wynagrodzenia na rzecz jednego z podwykonawców, wskutek czego zamawiający naliczył wynikającą z umowy karę umowną. Ponieważ kara umowna nie została zapłacona zamawiający wystąpił przeciwko wykonawcy z pozwem o zapłatę. W toku postępowania wykonawca podnosił, że postanowienie nakładające obowiązek zapłaty kary umownej było nieważne ze względu na to, że przewidywało karę umowną w związku z niewykonaniem zobowiązania o charakterze pieniężnym, zaś kara umowna zgodnie z art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego może zabezpieczać jedynie wykonanie zobowiązania niepieniężnego. Sąd I Instancji uwzględnił jednak powództwo uznając, że powyższe postanowienie umowne było wiążące.

W toku postępowania apelacyjnego sąd okręgowy powziął istotne wątpliwości co do wykładni przepisów, które spowodowały skierowanie sprawy do Sądu Najwyższego. Z jednej strony skoro kara umowna może być zastrzeżona wyłącznie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym zgodnie z art. 483 § 1 k.c. to zakładając, że zobowiązanie do zapłaty wynagrodzenia podwykonawcy jest zobowiązaniem pieniężnym, kara umowna zastrzeżona na wypadek nieterminowej płatności wynagrodzenia podwykonawcy byłaby nieważna.

Niemniej sąd okręgowy zwrócił uwagę na to, że zgodnie z  art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a ustawy - Prawo zamówień publicznych, postanowienia dotyczące kar umownych za brak zapłaty lub nieterminową zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy powinny zostać umieszczone w umowie o roboty budowlane zawieranej w trybie zamówień publicznych.

Opisywane zagadnienie zostało rozstrzygnięte przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 czerwca 2020 r. Sąd Najwyższy trafnie uznał, że art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego nie wyłącza dopuszczalności zastrzeżenia kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia podwykonawcy o której mowa w art.  143 ust. 1 pkt 7 lit. a ustawy Prawo zamówień publicznych.

Kara umowna jest zastrzeżeniem umownym, które zgodnie z zasadą swobody umów może być wprowadzone do treści umowy, mając na celu wzmocnienie skuteczności więzi powstałej między stronami poprzez skłonienie strony zobowiązanej do ścisłego wypełnienia zobowiązania. Stanowi ona niejako gwarancję spełnienia świadczenia przez dłużnika. Kara umowna pełni funkcję kompensacyjną, symplifikacyjną, stymulacyjną oraz represyjną. Kara umowna stanowi surogat odszkodowania z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, co oznacza tożsamość przesłanek odpowiedzialności kontraktowej na podstawie art. 471 k.c. i art. 483 k.c., o ile nie zostaną zmodyfikowane przez strony umowy. Z przywołanych przepisów wynika, że dłużnik, który nie wywiązał się z obowiązków umownych, ponosi co do zasady odpowiedzialność kontraktową, o ile nie udowodni, że nienależyte wykonanie zobowiązania było następstwem okoliczności, za które nie odpowiada.

W niniejszej sprawie bardzo istotne jest to, że zgodnie z jednolitym orzecznictwem i stanowiskiem doktryny kara umowna może być zastrzegana tylko za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego. Rozwiązanie to ma na celu zapobieganie obchodzenia, poprzez zastrzeganie kary umownej przy zobowiązaniach pieniężnych, zakazu ustalania odsetek powyżej poziomu tzw. odsetek maksymalnych (postanowienie SN z 24.07.2009 r., II CNP 16/09).

Zatem analizując rozpoznany przez Sąd Najwyższy problem, można zauważyć, że kara umowna obowiązuje w stosunku wierzyciel – dłużnik, a w sytuacji braku zapłaty podwykonawcom przez wykonawcę nie mamy do czynienia z naruszeniem zobowiązania pieniężnego w stosunku do wierzyciela, ale w stosunku do podwykonawcy. 

Ponadto przepis art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a ustawy Prawo zamówień publicznych należy traktować jako przepis szczególny w stosunku do uregulowania z art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego, a odnosi się on do umów o roboty budowlane zawieranych w trybie ustawy prawo zamówień publicznych. Modyfikuje on dopuszczalność zastrzegania kar umownych zawieranych w tych umowach za naruszenie obowiązku zapłaty podwykonawcom i dalszym podwykonawcom.

Przedmiotowa uchwała SN będzie miała z całą pewnością doniosłe znaczenie zarówno dla Zamawiających jak i dla Wykonawców.