- Inna wykładnia byłaby triumfem wadliwej legislacji parlamentarnej nad zasadami konstytucyjnymi i wykładnią przepisów zgodnie z Konstytucją i prawem międzynarodowym. Rozstrzygnięciom obu spraw w składach bez ławników groziłaby zaś nieważność postępowania – pisze rzecznik praw obywatelskich PO Marcin Wiącek do sądu.
O co chodzi w sprawie
Sąd Rejonowy w P. prowadzi dwie sprawy cywilne o niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia. Składy sądu w tych sprawach do 2 lipca 2021 r. były złożone z sędziego i dwóch ławników - zgodnie z dotychczasowymi przepisami ustawowymi.
Tymczasem 28 maja 2021 r. Sejm uchwalił zmianę Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którą postępowania te powinny być prowadzone od 3 lipca 2021 r. przez jednego sędziego.
Ustawa głosi, że w I i II instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy. Ma to trwać przez rok od zakończenia pandemii.
Sąd uznał udział RPO w tych sprawach za potrzebny.
Sąd powołał się na stanowisko RPO z wystąpienia do Ministra Sprawiedliwości z 13 lipca 2021 r. Rzecznik wskazywał że wprowadzone ustawą z 28 maja 2021 r. ograniczenie udziału ławników w orzekaniu jest niekonstytucyjne. Pozbawia też społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych. A zmian nie można usprawiedliwiać stanem zagrożenia epidemicznego.
RPO przedstawia zatem sądowi stanowisko pod kątem realizacji konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Uważa, że:
- art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych - w brzmieniu nadanym art. 4 pkt 1 ustawy z 28 maja 2021 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw - jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, z art. 182 Konstytucji RP, a ponadto jest niezgodny z art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka;
- art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 28 maja 2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw jest niezgodny z zasadą zaufania obywateli do państwa i prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji RP.
Stanowisko RPO
Jak głosiło uzasadnienie zmiany, była ona podyktowana zagrożeniem epidemiologicznym, „jakie stwarzają sobie nawzajem trzy osoby zasiadające wspólnie w składzie sądu”. Podkreślało, że „nie ma obiektywnych i sprawdzalnych danych pozwalających na przyjęcie, że wyrok wydany w składzie jednego sędziego jest mniej sprawiedliwy niż wydany w poszerzonym składzie, czy też że sprawa została mniej wnikliwie zbadana przez jednego sędziego niż trzech”.
W trakcie prac legislacyjnych w Sejmie projekt wzbudził wątpliwości. Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego wskazała na wątpliwość, czy nawet w stanie epidemii nie należałoby utrzymać zasady rozpoznawania pewnych spraw (zarówno przez sąd I i II instancji) w składzie kolegialnym.
Także Naczelna Rada Adwokacka zauważyła, że uregulowanie to jest niezgodne z art. 2, art. 42 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 i 2 Konstytucji. W opinii Krajowej Izby Radców Prawnych podkreślono podważenie gwarancyjnego charakteru reguł postępowania cywilnego oraz możliwych problemów w praktyce mogących skutkować nawet nieważnością postępowania.
RPO, NRA, Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Sędziów Sądów Administracyjnych, Stowarzyszenie Sędziów „Themis” i Stowarzyszenie Prokuratorów „Lex Super Omnia” w wydanym 7 lipca 2021 r. Memorandum w sprawie prawa obywatela do sądu wskazali m.in., że pod pozorem walki z koronawirusem wprowadza się niekonstytucyjne rozwiązania w momencie, kiedy zarazem odmraża się działalność publiczną. A zmiany likwidują zasadę kolegialności składów sądowych, także poprzez odstąpienie od udziału czynnika społecznego w postaci ławników, o czym stanowi art. 182 Konstytucji.
RPO zwraca uwagę na zasadę ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, wynikającą z art. 2 Konstytucji. TK podkreślał, że zasada lojalności państwa względem obywateli oznacza zakaz zastawiania przez przepisy prawne pułapek, formułowania obietnic bez pokrycia bądź nagłego wycofywania się państwo z obietnic lub ustalonych reguł postępowania. Z zasady tej wynika, że obywatele mają prawo oczekiwać, że regulacja prawna nie zostanie zmieniona na ich niekorzyść w sposób arbitralny i zaskakujący.
Ma to szczególnie istotne znaczenie dla fundamentalnego w demokratycznym państwie prawnym prawa jednostki do sądu, określonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Ustawa z 28 maja 2021 r. nie spełnia tych kryteriów.
Wprowadzając zmianę składu orzekającego w ustawie - przewidzianej na czas obowiązywania zagrożenia - ustawodawca wykazał się brakiem poszanowania dla konstytucyjnych praw jednostki i podstawowych standardów konstytucyjnych demokratycznego państwa prawa.
Ustawodawca powinien był rozważyć, czy wartości i zasady konstytucyjne nie przesądzają utrzymania dotychczasowych zasad rozpoznawania spraw w odniesieniu do już wszczętych postępowań – z ograniczeniem się wyłącznie do nowego ukształtowania składów po wejściu ustawy w życie.
Konsekwencją zmiany jest stan niepewności prawnej. Sądy i sędziowie nie są pewni, w jakim składzie winni rozpoznawać sprawy: czy z zastosowaniem niekonstytucyjnych przepisów, narażając się na podnoszenie przez strony zarzutu nieważności postępowania - czy też powinni podjąć działania w celu zapewnienia poszanowania Konstytucji i prawa międzynarodowego w zakresie prawa do sądu. W opinii Rzecznika właściwe jest to drugie rozwiązanie.
Udział ławników w postępowaniach sądowych wynika z art. 182 Konstytucji, który mówi o udziale obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Ławnicy mają zasadniczo równe prawa z sędziami. Ich udział pozwala na osiągnięcie większej zgodności orzeczenia ze społecznym poczuciem sprawiedliwości i zminimalizowanie ryzyka odrywania się zawodu sędziego od społecznych odczuć.
Wbrew opinii projektodawcy, kolegialne rozpoznawanie sprawy przez sąd ma istotne znaczenie. Służy zapewnieniu, że sąd wymierza w danej sprawie sprawiedliwie ją rozsądza. Kolegialne rozpoznanie powinno prowadzić do ograniczenia niedokładności w ustaleniu stanu faktycznego, a orzeczenie powinno być rezultatem dyskusji składu sądzącego, zwieńczonej wyrokiem.
Europejski Trybunał Praw Człowieka zwracał już uwagę, że po przydzieleniu sprawy danemu sędziemu i po rozpoczęciu postępowania sprawa podlega rozpatrzeniu przez ten sam skład sądu aż do jej rozstrzygnięcia. Inaczej naruszony jest art. 6 ust. 1 EKPC. Za niedopuszczalną uznał sytuację, gdy zmiana składu nie jest ograniczona żadnymi procedurami.
Swoboda ustawodawcy zwykłego w kształtowaniu procedur sądowych nie oznacza dopuszczalności rozwiązań arbitralnych, które ponad miarę, a więc bez istotnych racji, ograniczają prawa procesowe strony.
Z kolei Trybunał Konstytucyjny wskazywał, że w świetle art. 182 Konstytucji nie jest możliwe całkowite wyłączenie obywateli z udziału w wymiarze sprawiedliwości ani takie jego zawężenie, że udział ten będzie miał symboliczny charakter. RPO podziela to stanowisko TK (sygn. akt P 16/04).
Ograniczenie udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości powinno następować wyłącznie z przyczyn określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji – a ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Z tych względów ustawa z 28 maja 2021 r. narusza art. 182 Konstytucji w związku z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Zmiana ta jest obarczona wadami, które powodują nieważność postępowania w świetle art. 379 pkt 4 k.p.c. Jeśli niekonstytucyjne przepisy ustawy będą przez sądy stosowane, może to prowadzić do konieczności ponownego sądowego rozpoznania spraw, które winny być badane w dotychczasowym (do wejścia w życie ustawy z 28 maja 2021 r.), zgodnym z prawem składzie ławniczym.
Pospieszne uchwalanie ustaw, brak konsultacji społecznych, nieuwzględnianie opinii ekspertów doprowadziło do sytuacji, w której obywatele nie mogą być pewni swoich praw i swojej sytuacji prawnej.
Mamy do czynienia z jaskrawym przykładem naruszania praw i wolności przez władzę ustawodawczą. Stosunkowo nieskomplikowane sprawy pracownicze, które mogłyby zostać rozstrzygnięte w sądzie I instancji, w związku z odsunięciem ławników od orzekania mocą ustawy z 28 maja 2021 r., nastręczyły sądowi poważnych wątpliwości konstytucyjnych.
Wobec kolizji między ustawą a standardami konstytucyjnymi i wynikającymi z wiążącej umowy międzynarodowej, sąd może rozstrzygnąć bądź kierując pytanie prawne do TK, bądź też udzielając pierwszeństwa przed ustawą umowie międzynarodowej jaką jest EKPC (art. 91 ust. 2 Konstytucji).
Sąd powinien zatem rozpoznać sprawy stosując regułę kolizyjną art. 91 ust. 2 Konstytucji, na podstawie przepisów procesowych, które obowiązywały w dniu wszczęcia postępowania w sprawie - z uwagi na potrzebę ochrony wartości konstytucyjnych, wywodzonych z art. 2 Konstytucji oraz praw obywatelskich wynikających z jej art. 45.
Określający skład orzekający sądu art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. nie został usunięty z systemu prawa. Ustawa z 28 maja 2021 r. nakazała jedynie - na czas stanu zagrożenia i przez rok później – zastąpienie go innym przepisem ustawowym, inaczej kształtującym skład sądu.
Z uwagi na zasady i wartości konstytucyjne oraz standard prawa do sądu określony w art. 6 ust. 1 EKPC należy jednak przyjąć, że nowa regulacja może być stosowana wyłącznie do spraw wszczętych po dniu wejściu jej w życie, ale już nie w odniesieniu do toczących się postępowań.
Tylko i wyłącznie taka wykładnia przepisów ustawowych pozwala na poszanowanie prawa międzynarodowego, standardów konstytucyjnych oraz praw jednostek. Przyjęcie odmiennej wykładni oznaczałoby nie tylko naruszenie podstawowych norm demokratycznego państwa prawa i praw obywatelskich. Byłby to także triumf wadliwej legislacji parlamentarnej nad zasadami konstytucyjnymi i wykładnią przepisów ustawowych w zgodzie z ustawą zasadniczą i prawem międzynarodowym.
Sąd może ewentualnie rozważyć skierowanie pytania prawnego do TK. Mechanizm ten powinien być wykorzystywany dopiero wówczas, gdy sąd nie dysponuje środkami pozwalającymi mu na samodzielne rozpatrzenie sprawy.
A zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Taką umową jest EKPC.
Taka wykładnia art. 6 ust. 1 EKPC, wynikająca z orzecznictwa ETPC, pozwala przyjąć konieczność orzekania przez sąd w składzie ławniczym - z uwagi na brak możliwości pogodzenia z Konwencją orzekania bez udziału ławników, a jedynie w nowo ukształtowanym składzie jednego sędziego.
VII.510.90.2021 VII.510.91.2021
