Szkoda w prawie karnym materialnym – wybrane zagadnienia

Pojęcie „szkody” pojawia się w wielu miejscach Kodeksu karnego z 1997 r. Art. 46 § 1 k.k. reguluje instytucję fakultatywnego i obligatoryjnego orzeczenia obowiązku naprawienia szkody. Wybrane typy czynów zabronionych zawierają szkodę jako znamię – przykładowo można wskazać tutaj art. 296 § 1 k.k., który penalizuje wyrządzenie szkody majątkowej w znacznych rozmiarach przez gwaranta działającego przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub przez niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku. Art. 53 k.k. regulujący dyrektywy wymiaru kary w § 2, wskazuje m.in. staranie się sprawcy o naprawienie szkody jako jedną z przesłanek uwzględnianych przy wymiarze kary. W kodeksie karnym obok szkody majątkowej odnajdziemy szkodę osobistą (por. np. art. 190a § 2 k.k.) Dodatkowo w praktyce można wyróżnić szkodę, która stanowi skutek przestępstwa, lecz nie została ujęta w jego opisie, a tym samym nie stanowi znamienia przestępstwa. W tym kontekście za celowe należy uznać ustalenie, czy pojęcie szkody jest rozumiane jednolicie na gruncie przepisów k.k., a jeśli nie – wskazanie na czym polegają ewentualne różnice.

Uwagi ogólne

Podstawowe znaczenie pojęcia szkody w języku prawnym i języku prawniczym polskiego systemu prawa wypracowane zostało niewątpliwie na gruncie prawa cywilnego, gdzie szkoda stanowi jedną z przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej za czyny niedozwolone oraz niewykonania i nienależytego wykonania zobowiązania. Z uwagi na brak ustawowej definicji pojęcia, znaczenie szkody wypracowane zostało przez orzecznictwo oraz doktrynę prawa cywilnego. I tak szkodę definiuje się jako wszelki uszczerbek na dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew własnej woli[1]. Rozróżnić można szkodę majątkową oraz niemajątkową, określaną przez ustawę mianem krzywdy (por. art. 445 k.c.). Szkoda sensu stricte, tj. szkoda majątkowa, może przyjąć postać straty (damnum emergens), polegającą na zmniejszeniu aktywów lub zwiększeniu pasywów poszkodowanego, oraz postać utraconych korzyści (lucrum cessans) sprowadzającą się do niepowiększenia się aktywów poszkodowanego (lub alternatywnie – niezmniejszeniu się jego pasywów) na skutek zdarzenia wyrządzającego szkodę. Pojęcie szkody ma niewątpliwie fundamentalne znaczenie w perspektywie całego systemu prawa cywilnego. Co jednak znamienne, z uwagi na odrębność poszczególnych gałęzi prawa, przy braku odpowiedniej regulacji odsyłającej do przepisów prawa cywilnego, w reżimie prawa karnego szkoda może być rozumiana w sposób autonomiczny. Oznacza to, że nie można z góry zakładać tożsamości znaczeń omawianego pojęcia. Szkoda cywilna stanowi zatem punkt odniesienia dla znaczenia szkody w prawie karnym, przy czym niewątpliwie konieczne jest ustalenie ich wzajemnego zakresu znaczeniowego. Ewentualne różnice w rozumieniu przedmiotowego pojęcia w tych równoległych systemach prawa prowadzić mogą potencjalnie do sytuacji, w których spowodowanie szkody w rozumieniu prawa cywilnego nie będzie stanowić szkody w rozumieniu przepisów k.k., a co za tym idzie sąd karny rozpoznający sprawę pozbawiony będzie możliwości orzeczenia obowiązku jej naprawienia.

Szkoda występuje w przepisach kodeksu karnego w różnych funkcjach. W pierwszej kolejności należy wskazać szkodę jako znamię lub element znamienia typu czynu zabronionego. Po drugie ustawodawca posługuje się omawianym pojęciem w przepisach stanowiących podstawę orzeczenia wobec sprawcy obowiązku naprawienia szkody, poniesionej przez pokrzywdzonego (por. art. 46 k.k., art 72 § 2 k.k. oraz art 67 § 3 k.k.). Z perspektywy tej drugiej funkcji niewątpliwie podstawowe znaczenie ma art. 46 § 1 k.k., który reguluje instytucję orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w razie skazania. Art. 72 § 2 k.k. statuuje możliwość nałożenia obowiązku naprawienia szkody w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności. Art. art 67 § 3 k.k. statuuje tę samą możliwość w przypadku warunkowego umorzenia postępowania. Dodatkowo szkoda występuje w przepisach części ogólnej kodeksu karnego, odnoszących się do zasad wymiaru wobec sprawcy kary oraz innych sankcji karnych (por. art. 53 § 2 k.k. oraz art. 60 § 2 pkt 1 i 2 k.k.). W części szczególnej sformułowanie ”na szkodę” służy natomiast do wskazania osoby lub podmiotu pokrzywdzonego przestępstwem (por. np. 199 § 2 k.k.), przy czym ustawodawca wskazuje w ten sposób m. in. Rzeczpospolitą Polską (art. 129 k.k.), małoletniego (art. 199 § 2 k.k.), osobę najbliższą (art 278 § 4 k.k.) czy też innych wierzycieli i wielu wierzycieli (art. 302 § 1–3 k.k.). Przywołane funkcje przekładają się na role, jakie szkoda pełni w stosowaniu prawa karnego.

Odpowiadając w tym miejscu na pierwsze z postawionych na wstępie pytań, należy wskazać, że Kodeks karny nadaje różne znaczenia terminowi szkody, przy czym już w samej terminologii ustawy dopatrzyć można się w tym względzie nie tylko braku spójności, lecz również niekonsekwencji. Kodeks posługuje się bowiem pojęciem szkody, szkody majątkowej i szkody osobistej, nadając tym terminom czasem tożsame, a czasem różne znaczenia. Rozróżnienie na szkodę majątkową i osobistą widoczne jest przykładowo w treści art. 190a § 2 k.k., na kanwie którego wskazuje się, że szkoda majątkowa polega na zmniejszeniu aktywów lub zwiększeniu pasywów, a szkoda osobista – na każdej innej stracie niemającej bezpośredniego przełożenia na wartości ekonomiczne[2]. Przedmiotowy podział nawiązuje w sposób oczywisty do, przywołanego wcześniej, cywilistycznego podziału na szkodę i krzywdę. Wspomniany brak konsekwencji terminologicznej dostrzec można, porównując przy tym treść art. 190a § 2 k.k. z brzmieniem art. 46 § 1 k.k. W drugim z przywołanych przepisów Ustawodawca posłużył się wprost pojęciem szkody i krzywdy. Znaczenie szkody będzie przy tym często powiązane z tym, którą z ww. funkcji pełni ono w konkretnym przepisie.

Szkoda jako znamię typu czynu zabronionego

Przechodząc do rozważań nad znaczeniem szkody w pierwszej z realizowanych przez nią funkcji, tj. jako znamienia typu czynu zabronionego, należy jeszcze w tym miejscu wskazać, że w kodeksie karnym nie zawarto definicji szkody. Ustawodawca wprowadził jednak w art. 115 § 7 i 7a k.k., poprzez odesłanie do definicji mienia znacznej i wielkiej wartości z art. 115 § 5 i 6 k.k., definicje znacznej szkody oraz szkody w wielkich rozmiarach. I tak przez znaczną szkodę należy rozumieć szkodę, której wartość przekracza 200 000 zł. Szkodą w wielkich rozmiarach będzie natomiast szkoda, której wartość przekracza 1.000.000 zł. Przywołane definicje ustawowe wskazują wprost na majątkowy charakter znacznej i wielkiej szkody. Gdyby zatem ustawodawca posłużył się pojęciem znacznej szkody lub szkody w wielkich rozmiarach bez dookreślenia jej majątkowego charakteru, odwołując się do treści definicji z art. 115 § 7 i 7a k.k. należałoby domniemywać jej majątkowy charakter. Zastrzeżenie to należy uznać za czysto teoretyczne, gdyż aktualnie w kodeksie karnym ustawa każdorazowo wskazuje majątkowy charakter znacznej i wielkiej szkody, posługując się sformułowaniem „szkodę majątkową w wielkich rozmiarach” lub sformułowaniem podobnym.

Jak wskazano wyżej, tekst kodeksu karnego posługuje się m. in. terminem szkody majątkowej[3]. Pojęcie to pojawia się przy tym wyłącznie w części szczególnej k.k. jako znamię lub element znamienia ujętych tam typów czynów zabronionych. W tym miejscu postawić można ogólny wniosek, że znamię to jest znaczeniowo co najmniej zbliżone do szkody sensu stricte w rozumieniu prawa cywilnego. Oznacza ono bowiem uszczerbek w majątku pokrzywdzonego mogący przyjąć formę straty rzeczywistej oraz utraconych korzyści. Jednocześnie jednak znaczenie szkody majątkowej jako znamienia (lub jego elementu) jest powiązane z treścią konkretnego typu czynu zabronionego, a w konsekwencji jest ono każdorazowo węższe od szkody majątkowej w prawie cywilnym. Użyty przez ustawodawcę sposób redakcji, sprowadzający się do wskazania wprost majątkowego charakteru szkody, rodzi naturalne zapytanie o możliwość przyjęcia, w oparciu o zasadę wnioskowania a contrario, tezy, zgodnie z którą słowo szkoda pozbawione wzmiankowanego przymiotnika oznacza szkodę o charakterze niemajątkowym. Na tak postawione pytanie należy oczywiście udzielić odpowiedzi negatywnej. W praktyce bowiem przepisy k.k. nadają omawianemu terminowi różne znaczenia. W art. 343 § 2 k.k., statuującym kwalifikowany typ przestępstwa niewykonania rozkazu, szkodzie majątkowej przeciwstawiona została inna poważna szkoda, przez co w orzecznictwie rozumie się uszczerbek o nie finansowym charakterze, odnoszący się do aspektów natury organizacyjnej, technicznej, funkcjonalnej związanych z działaniem sił zbrojnych[4]. Rozróżnienie przez ustawodawcę pojęć szkody majątkowej i innej szkody mogłoby przemawiać za przyjęciem poglądu o ich odrębności. Jednakże w doktrynie prezentowane jest stanowisko, zgodnie z którym „inna poważna szkoda” może mieć charakter szkody majątkowej lub niemajątkowej[5], co uzasadnia posłużenie się w tekście ustawy sformułowaniem „znaczna szkoda majątkowa lub inna poważna szkoda”, z którego wynika, że znaczna szkoda majątkowa zawiera się w innej poważnej szkodzie. Dopuścić zatem trzeba możliwość szerokiego (podwójnego) znaczenie szkody, której charakter nie został wprost wskazany przez ustawodawcę. Przywołany przykład sygnalizuje również, że ustalenie znaczenia „szkody” stanowiącej znamię typu czynu zabronionego wymaga każdorazowo przeprowadzenia wykładni przepisu części szczególnej k.k., w którym znamię to zostało użyte.

W przypadku gdy opis typu czynu zabronionego ogranicza się do wskazania jako znamienia szkody czy też narażenia na szkodę, bez doprecyzowania jej rodzaju, w celu ustalenia charakteru danego znamienia konieczne jest przeprowadzenie procesu wykładni. Punktem wyjścia powinna być wykładnia językowa treści danego przepisu. W szczególności zastosować należy dyrektywę uwzględnienia kontekstu poprzez odwołanie się do najbliższego otoczenia znamienia, obejmującego w szczególności treść całego przepisu oraz przepisów z nim powiązanych. Jednocześnie zastosować należy wykładnię systematyczną, polegającą na odwołaniu się do dóbr prawnie chronionych przez interpretowany przepis części szczególnej k.k., w tym odwołanie się do dóbr rodzajowych, wskazanych w tytule rozdziału Kodeksu karnego, w którym zamieszczono analizowany przepis. Opisane działania pozwolą ustalić charakter znamienia szkody w konkretnym przepisie k.k.. Za przykład posłużyć może art. 181 k.k. regulujący przestępstwo polegające na zniszczeniu lub uszkodzeniu rośliny lub zwierzęcia na terenie objętym ochroną, posługuje się znamieniem istotnej szkody. „Istotność” szkody odnosi się do jej natężenia i pozostaje bez wpływu na jej charakter (istotna może być tak szkoda majątkowa jak i osobista). Szkoda z art 181 k.k. z uwagi na treść samego przepisu, w tym w szczególności znamienia opisującego czynności wykonawcze, jak i przedmiot ochrony art. 181 k.k. w postaci dziedzictwa przyrodniczego i środowiska, stanowi, jako skutek zniszczeniu roślinności czy uśmiercenia zwierząt, szkodę o odrębnym charakterze, którą w doktrynie określa się czasem mianem szkody przyrodniczej. Ocena szkody dokonywana jest bowiem przez pryzmat ich doniosłości przyrodniczej (weryfikacji podlegają takie zmienne jak rozległość zniszczeń czy rzadkość uszkodzonych gatunków). Przyrodniczy charakter szkody wyklucza przy tym uznanie jej za szkodę majątkową, gdyż ze swojej natury jest ona niewymierna majątkowo[6].

Ustalenia charakteru szkody nie można utożsamiać z ustaleniem zakresu znaczeniowego szkody stanowiącej znamię typu czynu zabronionego. Jest to dopiero pierwszy etap tego procesu. W zależności od treści opisu typu czynu zabronionego szkoda może stanowić element znamienia opisującego czynność wykonawczą. Ustawodawca posługuje się w takim przypadku sformułowaniem „działa na szkodę” (por. np. art. 231 § 1 k.k.), znamię skutku, które formułowane jest przy użyciu zwrotu „wyrządził szkodę” (por. np. art. 303 § 2 k.k.) lub element znamienia opisującego skutek w postaci bezpośredniego narażenia na niebezpieczeństwo (por. art. 266 § 2 k.k.). Treść każdego z wymienionych znamion winna zostać ustalona w drodze interpretacji, z uwzględnieniem opisanych wyżej wykładni systematycznej oraz kontekstu przepisu zawierającego opis przestępstwa. Szczególnej uwagi wymaga przy tym ustalenie treści szkody w przypadku, gdy stanowi ona znamię skutku lub też (w przypadku narażenia na niebezpieczeństwo) element takiego znamienia. Znamię skutku pozostaje z zasady ściśle związane z pozostałymi znamionami danego typu czynu zabronionego, w tym w szczególności znamionami określającymi czynność wykonawczą. Skutek musi bowiem stanowić konsekwencję czynu. Innymi słowy, jak przyjmuje się w orzecznictwie, pomiędzy czynem sprawcy a skutkiem musi zachodzić na płaszczyznach ontologicznej (kauzalność) oraz normatywnej obiektywnie przypisywalne powiązanie.

Do stwierdzenia przedmiotowych powiazań służy wypracowana w doktrynie i orzecznictwie procedura obiektywnego przypisania skutku. Co istotne procedura ta obok swojej podstawowej funkcji, jaką jest niewątpliwie przypisanie sprawstwa czynu zabronionego, może być pośrednio wykorzystana jako narzędzie interpretacyjne do ustalenia treści szkody – znamienia skutku. Wynika to z faktu, że szkodą – skutkiem może być wyłącznie taka zmiana w świecie zewnętrznym (lub w przypadku utraconych korzyści brak zmiany), którą da się powiązać z czynnością sprawczą. Przedmiotowa zależność umożliwia to wskazanie dodatkowych, pośrednich kryteriów definicji szkody – skutku. Aby skutek z czynem sprawcy powiązać na płaszczyźnie ontologicznej, należy wykazać na nieprzerwany łańcuch przepływu energii lub informacji, co sprowadza się do stwierdzenia, że zmiana w świecie zewnętrznym w istocie stanowiła następstwo czynu sprawcy.

Przypisanie skutku na płaszczyźnie normatywnej wymaga natomiast stwierdzenia, że sprawca czynu przy jego popełnieniu naruszył reguły postępowania z dobrem prawnym, jak również istnienia obiektywnej przewidywalności wystąpienia skutku[7]. Naruszenie reguł ostrożności musi mieć przy tym charakter istotny, a tym samym w sposób karygodny (istotny) zwiększać ryzyko wystąpienia skutku[8]. Możliwa jest bowiem sytuacja faktyczna, w której naruszenie reguł postępowania z dobrem prawnym nie będzie wiązało się z istotnym zwiększeniem ryzyka wystąpienia skutku[9]. W takim przypadku nawet, jeżeli dojdzie do wystąpienia przewidzianego skutku, który pozornie kwalifikowałby się jako szkoda (lub też inne znamię skutkowe ujęte w przepisach części szczególnej), to powstała zmiana w świecie fizycznym nie będzie stanowić tego znamienia w rozumieniu przepisu części szczególnej k.k. Tym samym szkoda w rozumieniu prawa cywilnego może nie stanowić szkody – skutku czynu zabronionego. Naruszone reguły ostrożności muszą być przy tym zasadami, których przestrzeganie w konkretnym przypadku miało zapobiec urzeczywistnienia się skutku na tej właśnie drodze, na której na płaszczyźnie ontologicznej doszło do jego zrealizowania. W przypadku gdy skutek (szkoda) zrealizuje się na innej drodze, to również nie będzie on kwalifikował się jako znamię skutkowe Trzecim elementem koniecznym do stwierdzenia, aby móc przypisać skutek na płaszczyźnie normatywnej, jest stwierdzenia z perspektywy ex post, że sprawca miał możliwość podjęcia innego alternatywnego czynu lub zaniechania zgodnego z aktualnymi w danym przypadku regułami postępowania z dobrem prawnym, który nie doprowadziłby do powstania skutku. Brak takiej możliwości wykluczy zakwalifikowanie zmiany w świecie zewnętrznym za skutek (szkodę) z opisu typu czynu zabronionego.

Szkodą – skutkiem będzie zatem tylko taka szkoda, którą będzie można powiązać z czynem zgodnie z ww. zasadami. Oznacza to, że zmiana w świecie zewnętrznym (lub jej brak) kwalifikującą się jako szkoda na gruncie prawa cywilnego czy też szkoda z art. 46 § 1 k.k., która nie stanowi znamienia skutku czynu wypełniającego znamię czynności sprawczej, nie będzie szkodą w rozumieniu tego przepisu części szczególnej k.k. Nie będzie zatem w szczególności szkodą w znaczeniu znamienia skutku, szkoda która powstała w wyniku działania sprawcy, jeżeli jego czyn mieścił się w granicach dozwolonego ryzyka postępowania z dobrem prawnym lub też, jeżeli powstała w wyniku jego czynu zmiana w świecie nie zrealizowała się w sposób, przed którym chronić miały złamane przez sprawcę reguły ostrożności.

W świetle powyższych rozważań należy stanąć na stanowisku, że szkody, w tym szkody majątkowe, stanowiące znamiona lub element znamion typów czynów zabronionych nie mają jednego wspólnego znaczenia. Faktyczna treść znaczeniowa przedmiotowych znamion będzie zindywidualizowana odrębnie dla każdego typu czynu zabronionego.

W dalszej kolejności za zasadne należy wskazanie ustalenie znaczenia szkody, o której mowa w art. 46 § 1 k.k. oraz ustalenie stosunku, w jakim pojęcie to pozostaje do szkody – znamienia.

Szkoda z art. 46 § 1 k.k.

Zgodnie z art. 46 § 1 k.k. w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

Aktualne brzmienie art. 46 § 1 k.k. przepisu zostało mu nadane ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 1 lipca 2015 r.[10] W poprzednim brzmieniu przywołany przepis nie przewidywał stosowania przez sąd przepisów prawa cywilnego. W perspektywie obowiązku naprawienia szkody nowelizacja z 1 lipca 2015 r. nie ograniczała się jednak wyłącznie do zmiany treści art. 46 k.k. Nowelizacja przeniosła art. 46 k.k. z rozdziału V Części Ogólnej Kodeksu o nazwie „środki karne” do nowo utworzonego rozdziału Va o tytule „Przepadek i środki kompensacyjne”, a zmiana umiejscowienia obowiązku naprawienia szkody stanowiła odzwierciedlenie zmiany samej instytucji. Tą samą ustawą zmodyfikowana została treść art. 56 k.k. Uchylony został również rozdział 7 działu II Kodeksu postępowania karnego, który regulował instytucję powództwa adhezyjnego. Rolę tej instytucji przejął bowiem w całości środek kompensacyjny z art. 46 k.k.

Jeszcze przed wejściem w życie ustawy z 20 lutego 2015 r. w doktrynie i orzecznictwie przyjmowano, że szkoda z art. 46 § 1 k.k. obejmuje straty rzeczywiste (damnum emergens), jak również utracone korzyści (lucrum cessans). Pogląd ten akceptowany jest aktualnie powszechnie w doktrynie i orzecznictwie. Odwoływania się do pojęć wypracowanych na kanwie 361 § 2 k.c. nie oznacza jednak, że pojęcie szkoda z art. 46 § 1 k.k. jest tożsame z szkodą cywilnoprawną.

Na gruncie poprzedniego brzmienia omawianego przepisu w orzecznictwie prezentowany był pogląd o penalnym charakterze obowiązku z art. 46 § k.k. W tym ujęciu funkcja kompensacyjna środka schodziła na dalszy plan. Pogląd ten znalazł odzwierciedlenie m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2009 r.[11] czy też w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 2006 r.[12]. W drugim z przywołanych judykatów Sąd Najwyższy powołując się na penalny charakter obowiązku naprawienia szkody i nawiązki z art. 46 k.k., wskazał, że „Przy ich wymierzaniu decydujące znaczenie mają podstawy i zasady wymiaru kary wynikające z przepisów prawa karnego. Przepisy te, a nie przepisy prawa cywilnego mają zatem zasadnicze zastosowanie w zakresie rozstrzygania przez sąd karny o nawiązce na rzecz osób pokrzywdzonych jako instytucji prawa karnego. Ponadto sąd bierze pod uwagę zasady działania prawa karnego i osiągnięcie odpowiednich celów, jakie wiążą się ze stosowaniem środków reakcji karnej. Chodzi tu przede wszystkim o osiągnięcie nie tylko celów natury kompensacyjnej, ale przede wszystkim celów represyjnych i prewencyjnych”. Według poglądu zaprezentowanego przez Sąd Najwyższy, znajdującego oparcie w treści art. 56 k.k. w jego ówczesnym brzmieniu, to dyrektywy sądowego wymiaru kary, a nie zasady prawa cywilnego miały decydujące znaczenie przy ustalaniu wysokości obowiązku naprawienia szkody, a tym samym przy ustaleniu wysokości samej szkody. W konsekwencji w orzecznictwie przyjmowano, że szkodę stanowiła wyłącznie równowartość rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa. Z tego względu za szkodę w rozumieniu art. 46 § 1 k.k. nie było uznawane zubożenie stanowiące konsekwencję przestępstwa, w postaci odsetek (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2002 r.[13] oraz 17 lipca 2014 r.[14]).

Szkoda w rozumieniu art. 46 k.k. w jego wcześniejszym brzmieniu nie była zatem szkodą, do której obowiązku naprawienia odnosi się art. 415 k.c. w zw. z art. 361 k.c.

Po nowelizacji, która weszła w życie 1 lipca 2015 r., przywołany wyżej pogląd o z gruntu represyjnym charakterze obowiązku naprawienia szkody, stracił na aktualności. Art. 46 § 1 k.k. należy wykładać z uwzględnieniem treści art. 56 k.k., stanowiącego klauzulę „odpowiedniego” stosowania ustawowych wskazań sądowego wymiaru kary przy orzekaniu środków przewidzianych w Kodeksie karnym. Przewidziane w omawianym przepisie odesłanie do stosowania art. 53 k.k., art. 54 § 1 k.k. oraz art. 55 k.k., zgodnie z treścią nadaną mu ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. nie znajduje zastosowania do orzekania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia.

Wyłączenie zastosowania treści art. 53, art. 54 § 1 oraz art. 55 k.k. przy orzekaniu o obowiązku naprawienia szkody, połączone z wprowadzeniem odesłania do przepisów prawa cywilnego, w sposób zasadniczy zmieniło charakter instytucji orzeczenia obowiązku naprawienia szkody, a w konsekwencji znaczenia samego terminu „szkoda”, którym posłużył się ustawodawca. Odesłanie do przepisów prawa cywilnego ma charakter otwarty, co przemawia za przyjęciem, że obejmuje ono regulację odsetek ustawowych za opóźnienie z art. 481 k.c. Należy zatem podzielić pogląd (jak się zdaje dominujący dzisiaj), zgodnie z którym sąd karny w ramach obowiązku naprawienia szkody jest władny zasądzić od skazanego również odsetki[15]. W doktrynie ani orzecznictwie nie wypracowano jednak do tej pory jednolitego stanowiska co do terminu, od którego należy liczyć odsetki. Wskazuje się tutaj: dzień wyrządzenia szkody majątkowej, który generalnie pokrywać się będzie z dniem popełnienia czynu zabronionego, dzień wyrokowania[16], oraz datę skutecznego wezwania sprawcy do zapłaty odszkodowania[17], za co należy również uznać skuteczne zgłoszenie wniosku o zastosowanie instytucji z art 46 k.k. Za prawidłowy należy uznać pogląd ostatni, z uwagi na fakt, że znajduje on potwierdzenie w treści art. 481 k.c. odczytywanym w związku z art. 455 k.c., za stosowaniem których przemawia fakt dodanie do treści art. 46 § 1 k.k. ogólnego odesłania do przepisów prawa cywilnego.

Wprowadzenie do art. 46 § 1 k.c. odesłania do przepisów prawa cywilnego przemawia za przyjęciem, że ujęta w nim szkoda jest pojęciem tożsamym ze szkodą cywilnoprawną. W konsekwencji w zakresie znaczenia szkody, w tym składających się na nią pojęć straty rzeczywistej oraz utraconych korzyści, celowe jest sięgnięcie do znaczeń wypracowanych na kanwie art. 361 § 2 k.c. przez doktrynę i orzecznictwo prawa cywilnego.

Powyższe potwierdza fakt, że zgodnie z prezentowanym w doktrynie[18] i orzecznictwie[19] stanowiskiem szkoda z art. 46 § 1 k.k. nie musi stanowić znamienia typu czynu zabronionego. Okoliczność ta przesądza o tym, że szkoda z art. 46 § 1 k.k. ma szersze znaczenie od tego ostatniego pojęcia. Zgodnie z treścią omawianego przepisu szkoda musi jednak zostać wyrządzona przestępstwem. Tym samym musi ona stanowić bezpośrednie następstwo danego przestępstwa[20].

 Pojęcie szkody z art. 46 § 1 k.k. ulega natomiast ograniczeniu od strony podmiotowej. Obowiązek naprawienia szkody może bowiem zostać orzeczony wyłącznie w stosunku do szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu. Zgodnie z art. 49 § 1 k.p.k. pokrzywdzonym jest natomiast osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Na kanwie przywołanego przepisu przyjmuje się, że krąg pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. ograniczony jest zespołem znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych[21]. Ograniczenie to odnosi się do dobra prawnego stanowiącego przedmiot ochrony przypisanego sprawcy przestępstwa, z uwzględnieniem czynów współukaranych uprzednio i następczo. Nie jest zatem pokrzywdzonym osoba, której dobro prawne zostanie naruszone czynem stanowiącym przestępstwo, w sytuacji gdy naruszone dobro nie będzie dobrem chronionym przez przypisany sprawcy typ czynu zabronionego. Tym samym jeżeli efektem takiego naruszenia będzie powstanie szkody, to sąd karny nie będzie miał możliwości nałożenia na sprawcę przestępstwa obowiązku naprawienia szkody. W takim przypadku poszkodowany będzie musiał dochodzić odszkodowania na drodze cywilnej.

Wnioski

Całość powyższych rozważań prowadzi do wniosku, że termin szkoda posiada różne znaczenia na gruncie prawa karnego przy czym znaczenia te pozostają ściśle powiązane z funkcjami, w jakich ustawodawca się nim posługuje. Również szkoda, w tym szkoda majątkowa, jako znamię lub element znamienia typów czynów zabronionych, ujętych w części szczególnej kodeksu karnego, nie jest terminem jednorodnym. Każdorazowe ustalenie znaczenia przedmiotowego terminu wymaga przeprowadzenia procesu wykładni językowej z uwzględnieniem dyrektywy uwzględnienia kontekstu oraz odwołania się do katalogu dóbr prawnie chronionych przez analizowany przepis. W przypadku szkody – znamienia skutku, ustalenie jej znaczenia wymaga dodatkowo uwzględnienia zasad obiektywnego przypisania skutku, które od strony negatywnej współtworzą jej treść. Szkoda majątkowa, której obowiązek naprawnienia może zostać orzeczony w oparciu o art. 46 § 1 k.k. winna być rozumiana w sposób tożsamy ze znaczeniem nadawanym jej na gruncie prawa cywilnego. Jest ona pojęciem szerszym od szkody-znamienia, gdyż obejmuje ona również szkody wyrządzone przestępstwem, które nie stanowią znamion typów czynów zabronionych. Zakres szkody z art. 46 § 1 k.k. ograniczony jest natomiast od strony podmiotowej – obowiązek naprawienia szkody może dotyczyć bowiem wyłącznie pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k.

Summary

The entirety of the above discussion leads to the conclusion that the term "damage" has various meanings in criminal law, while these meanings remain closely linked to the functions in which the legislator uses it. Similarly, damage, including pecuniary damage, as an element of types of prohibited acts, included in the special part of the Penal Code, is not a homogenous term. Each determination of the meaning of the term in question requires a process of linguistic interpretation taking into account the contextual directive and referring to the catalog of goods legally protected by the analyzed provision. In the case of damage, which is an element of the effect, the determination of its content additionally requires taking into account the principles of objective attribution of an effect, which from the negative side determine the meaning of the term. Material damage, which may be ordered to be repaired on the basis of Article 46 paragraph 1 of the Code of Criminal Procedure, should be understood in the same way as the meaning ascribed to it on the grounds of civil law. It is a broader notion than damage-element of types of prohibited acts, as it also covers damage caused by crime, which do not constitute the elements of types of prohibited acts. The scope of damage from Article 46 § 1 of the Penal Code is limited by the subject - the obligation to redress damage may concern only the wronged party, as defined in Article 49 § 1 of the Code of Criminal Procedure.

[1] Por. Z. Radwański, A. Olejniczak w: Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2012, s. 90, NB 233

[2] Por. S. Hypś w: Kodeks karny. Komentarz, A. Grześkowiak (red.) 2021, komentarz do art. 190a, teza 12, Legalis/el.;

[3] Por. np. art. 268 § 3 k.k., 268a § 2 k.k., 296 § 1, 1a, 3 k.k., 296a § 1 k.k.

[4] Wyrok SN z 3.08.2006. Wa 22/06.

[5] S. Hoc w: Kodeks karny. Komentarz, M. Filar (red.), komentarz do art. 343, teza 3, LEX/el.

[6] M. Gałazka w: Kodeks karny. Komentarz, A. Grześkowiak (red.) 2021, komentarz do art. 181 k.k., teza 10, Legalis/el;

[7] Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2013 r., III KK 33/13.

[8] Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 2011 r., IV KK 187/11.

[9] Por. również postanowienie SN z dnia 15 lutego 2012 r., II KK 193/12.

[10] Dz.U.2015.396 z dnia 2015.03.20 

[11] Wyrok Sądu Najwyższego z 23 lipca 2009 r., sygn. V KK 124/09.

[12] Uchwała Sądu Najwyższego z 21 grudnia 2006 r., III CZP 129/06.

[13] Wyrok Sądu Najwyższego z 4 lutego 2002 r., sygn. II KKN 385/01.

[14] Wyrok Sądu Najwyższego z 17 lipca 2014 r., sygn. II KK 54/14.

[15] Por. P. Kozłowska-Kalisz w: Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, M. Mozgawa (red.), komentarz do art. 46, tez 7, LEX/el.; M. Iwański, M. Jakubowski i M. Szewczyk w: Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Część I. Komentarz do art. 1-52, W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), teza 36 LEX/el.; D. Szeleszczuk w: Kodeks karny. Komentarz, A. Grześkowiak (red.) 2021, komentarz do art. 46, teza 10, Legalis/el.; i inn.

[16] Tak M. Iwański, M. Jakubowski i M. Szewczyk w: Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Cześć I. Komentarz do art. 1-52, W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), teza 36 LEX/el., autorzy dopuszczają jednak możliwość zasądzenia odsetek od daty wcześniejszej pod warunkiem ziszczenia się szczególnych okoliczności w rozumieniu art. 363 § 2 k.c.

[17] Por. K. Szczucki w: Kodeks karny. Tomy. Komentarz, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, komentarz do art. 46 k.k., teza 4, Legalis/el.

[18] D. Szeleszczuk w: Kodeks karny. Komentarz, A. Grześkowiak (red.) 2021, komentarz do art. 46, teza 3, Legalis/el.; D.Guszecka w: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, J. Giezek (red.), teza 2, LEX/el.

[19] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2014 r., V KK 19/14;

[20] D. Szeleszczuk w: Kodeks karny. Komentarz, A. Grześkowiak (red.) 2021, komentarz do art. 46, teza 3, Legalis/el.; D.Guszecka

[21] Tak postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 18 kwietnia 2012 r. II AKa 94/12, por. również przywołana tam uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1999 r., I KZP 26/99