Jedną z podstawowych zasad prawa karnego jest ta dotycząca odpowiedzialności karnej, zgodnie z którą odpowiedzialność karną ponosić może jedynie osoba fizyczna. Wyjątkiem od tej zasady jest specyficzna instytucja prawa karnego skarbowego w postaci odpowiedzialności posiłkowej, która jest swoistą odpowiedzialnością majątkową oznaczonych ustawowo osób (podmiotów) trzecich, które nie odpowiadają bezpośrednio za popełnione przez sprawcę przestępstwo. Podkreślić należy, iż instytucja odpowiedzialności posiłkowej nie ma zastosowania w przypadku popełnienia przez sprawcę wykroczenia skarbowego i odnosi się jedynie do przestępstw skarbowych.
Odpowiedzialność posiłkową, zgodnie z treścią art. 24 § 1 kks, można nałożyć na osobę (podmiot) trzeci po spełnieniu wskazanych w tym przepisie przesłanek. Przede wszystkim odpowiedzialność posiłkową można nałożyć na osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawca czynu zabronionego działał jako jej zastępca, pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działał w imieniu tej osoby (podmiotu).
Dla ochrony interesów Skarbu Państwa
Zgodnie z treścią art. 24 § 1 kks za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego czyni się w całości albo w części odpowiedzialną posiłkowo osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawcą czynu zabronionego jest zastępca tego podmiotu prowadzący jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową. Dodatkowo wskazać należy również na § 2 tego przepisu, w którym ustawodawca przewiduje stosowanie § 1 w stosunku do ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów. Następnie w § 5 tego przepisu ustawodawca przewiduje, iż niezależnie od nałożenia odpowiedzialności posiłkowej sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości albo w części na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego. Przy czym nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi na rzecz innego uprawnionego podmiotu.
Podkreślić należy, iż celem ustawodawcy przy wprowadzeniu tego rozwiązania do ustawy kodeks karny skarbowy była ochrona interesów Skarbu Państwa. W sytuacji, w której sprawca przestępstwa uchyla się od odpowiedzialności, dochodzi do przerzucenia odpowiedzialności na osoby (podmioty) wskazane w przepisach. Zauważyć należy, iż w przypadku spełnienia przesłanek zawartych w kks stosowanie instytucji odpowiedzialności posiłkowej jest obligatoryjne. Zgodnie z treścią art. 155 § 7 kks do aktu oskarżenia prokurator lub finansowy organ postępowania przygotowawczego dołącza wniosek o nałożenie odpowiedzialności posiłkowej, jeżeli ustalono istnienie podstaw tej odpowiedzialności określonych w art. 24 § 1 i 2, a także wniosek o zobowiązanie określonego podmiotu do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa skarbowego zarzucanego oskarżonemu, jeżeli ustalono istnienie podstaw do nałożenia takiego obowiązku, wskazanych w art. 24 § 5, załączając do tych wniosków materiał dowodowy ich dotyczący. Wnioski te dołącza się do aktu oskarżenia wraz z odpisami dla oskarżonego i podmiotów, których dotyczą, powiadamiając ich o złożeniu tych wniosków.
Zastosowanie i charakter odpowiedzialności posiłkowej
Odpowiedzialność posiłkową, zgodnie z treścią art. 24 § 1 kks, można nałożyć na osobę (podmiot) trzeci po spełnieniu wskazanych w tym przepisie przesłanek. Przede wszystkim odpowiedzialność posiłkową można nałożyć na osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawca czynu zabronionego działał jako jej zastępca, pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działał w imieniu tej osoby (podmiotu). Kolejnym aspektem jest odniesienie lub też możliwość odniesienia jakiejkolwiek korzyści majątkowej przez daną osobę (podmiot) trzecią. W rezultacie ustawodawca wyłączył możliwość poniesienia odpowiedzialności posiłkowej w sytuacji, w której sprawca działał we własnym imieniu bez podlegania w żadnej formie podmiotom wskazanym w przepisach. Również nie jest możliwe nałożenie odpowiedzialności posiłkowej na daną osobę (podmiot) trzeci, który był zastępowany przez sprawcę bez swojej wiedzy, tj. bez świadomości podmiotu o działaniu sprawcy. Jedynie w przypadku istnienia świadomości po stronie osoby (podmiotu) trzeciego, który można by pociągnąć do odpowiedzialności posiłkowej musi istnieć świadomość faktu bycia zastępowanym przez sprawcę. Niemniej jednak w przypadku istnienia tej świadomości nie jest konieczne wykazywanie winy osoby (podmiotu) trzeciego.
Zastosowanie odpowiedzialności posiłkowej ma miejsce wtedy, gdy egzekucja grzywny i kosztów postępowania nałożonych na sprawcę jest bezskuteczna. W rezultacie stosowanie instytucji odpowiedzialności posiłkowej nie jest równoznaczne z automatycznym dochodzeniem wyżej wskazanej grzywny i kosztów. Dopiero w sytuacji gdy postępowanie wykonawcze nie przynosi żądanego rezultatu w postaci uiszczenia kwoty orzeczonej grzywny i zasądzonych kosztów postępowania wobec sprawcy, po stronie osoby (podmiotu) trzeciej odpowiedzialnej posiłkowo pojawia się obowiązek uiszczenia ww. kwot. Wynika to z subsydiarności, wtórności odpowiedzialności posiłkowej.
W toku postępowania przygotowawczego osoba (podmiot) trzeci ma status „pociągniętego do odpowiedzialności karnej”. Status uzyskuje w momencie wydania postanowienia, w którym zawarte są informacje dotyczące oskarżonego, zarzucanego czynu w tym kwalifikacji prawnej, podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej oraz podstaw odpowiedzialności posiłkowej. W ten sposób osoba (podmiot) trzeci staje się bierną stroną postępowania karnego skarbowego posiadająca prawa i obowiązki. Od momentu wydania ww. postanowienia osoba (podmiot) trzeci może być wzywany, może uczestniczyć w przeprowadzanych czynnościach procesowych, składać wnioski dowodowe, jak również ma prawo do zgłoszenia żądania do końcowego zapoznania się z zebranym materiałem dowodowym. Dodatkowo osoba (podmiot) trzeci pociągnięta do odpowiedzialności posiłkowej ma prawo m.in. do: wykazywania braku popełnienia przestępstwa skarbowego, dowodzenia iż popełniony czyn stanowi wykroczenie skarbowe, jak również nie ma możliwości przypisania oskarżonemu winy. Podkreślić należy, iż osoba (podmiot) trzecia pociągnięta do odpowiedzialności posiłkowej ma prawo ustanowić pełnomocnika.
Mimo wszystko odpowiedzialność posiłkowa nie jest nieograniczona. Zgodnie z wolą ustawodawcy zwolnione z ponoszenia odpowiedzialności posiłkowej są państwowe jednostki budżetowe. Istotnym aspektem jest regulacja, iż odpowiedzialność posiłkowa nie ustaje w razie śmierci sprawcy, jak również w przypadku opuszczenia kraju przez sprawcę. Niemniej jednak odpowiedzialność posiłkowa wygasa z momentem śmierci osoby trzeciej będącej osobą fizyczną, jak również w przypadku zapłaty grzywny i kosztów sądowych lub też ich egzekucji przez/od skazanego.
Na marginesie wskazać również należy na instytucję odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Jest to odpowiedzialność, która dotyczy jedynie podmiotów zbiorowych, niemniej jednak warunkiem jej zastosowania jest osiągnięcie przez podmiot gospodarczy korzyści majątkowej lub niemajątkowej. Osiągnięcie korzyści niemajątkowej jest jedną z głównych różnic pomiędzy odpowiedzialnością posiłkową a odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
Autor:
Piotr Bachnik
Adwokat w kancelarii Russell Bedford Poland, związany z firmą od lutego 2016 roku. Posiada wykształcenie prawnicze, ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz jest absolwentem Szkoły Prawa Włoskiego i Europejskiego na WPiA UW prowadzonej wspólnie z Wydziałem Prawa Uniwersytetu w Katanii, Włochy. W latach W latach 2014-2016 pracował w kancelarii Mamiński & Wspólnicy. Specjalizuje się w prawie karnym, egzekucji sądowej oraz prawie cywilnym. Posługuje się językiem angielskim wraz z terminologią prawniczą.
