Zgodnie z Konstytucją RP: „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”3. Ten przepis jest pierwszym artykułem rozdziału VIII Konstytucji RP, zatytułowanym „Sądy i Trybunały”.
Umiejscowienie tego przepisu na początku rozdziału opisującego strukturę władzy sądowniczej świadczy o intencji ustawodawcy konstytucyjnego, który chciał jednoznacznie podkreślić doniosłość oraz fundamentalne znaczenie zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Z tego powodu art. 173 może być traktowany jako punkt odniesienia w kwestiach spornych.
Zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów jest wyrażona wprost w art. 178 Konstytucji RP. W myśl tego przepisu „Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”4. Treść tego artykułu podkreśla, że zabronione są jakiekolwiek naciski na sędziego rozpatrującego daną sprawę.
Sędziowie nie mogą ponadto kierować się takimi czynnikami, jak opinia większości społeczeństwa lub poglądy jakiejkolwiek partii politycznej. Powinni także podchodzić z jak największym dystansem do przekazów medialnych, gdyż kierowanie się społecznymi emocjami (tj. postępowanie w taki sposób, aby być w zgodzie z przeważającymi opiniami społecznymi) stanowiłoby zaprzeczenie niezawisłości sędziowskiej.
Zasada wyrażona w art. 178 Konstytucji stanowi, że sędziowie dokonują wiążącej wykładni prawa samodzielnie, bez ulegania jakimkolwiek naciskom z zewnątrz.
Należy jednocześnie zaznaczyć, że zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów to nie są pojęcia tożsame, ale jednak mocno ze sobą związane. Niezawisłość sędziów dotyczy pojedynczych osób, które przy orzekaniu kierują się własnym doświadczeniem, wiedzą i zasadami logiki bez nacisku z zewnątrz. Niezależność sądów oznacza z kolei wyodrębnienie organizacyjne sądów od innych ośrodków władzy, tak aby sądy były niezależne realnie, a nie tylko teoretycznie. Z tego powodu sąd nie może być związany organizacyjnie np. z Sejmem lub Radą Ministrów.
Odniesienie do zasady niezależności sądów oraz niezawisłości sędziów zostało wyrażone – chociaż nie wprost – w preambule do Konstytucji RP, w której czytamy: „pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność (…)”5.
Wspomniane w cytowanym fragmencie prawa obywatelskie mogą być realnie chronione tylko w demokratycznym państwie prawnym, w którym sądy są niezależne. Brak niezależności sądów i niezawisłości sędziów sprawia, że ustawy danego kraju (lub konstytucja tego kraju) mogą być pełne odwołań do praw człowieka, które funkcjonują tylko na papierze, a nie realnie.
Sądy muszą być zdolne do tego, aby realnie chronić wolność i godność jednostki przed nadużyciami ze strony władzy. Taka zdolność nie występuje w przypadku uzależnienia władzy sądowniczej od władzy ustawodawczej lub wykonawczej. Niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest czymś w rodzaju papierka lakmusowego, który świadczy o jakości demokracji w danym kraju.
Zasada demokratycznego państwa prawnego zagwarantowana w Konstytucji RP oznacza nie tylko konieczność organizowania wolnych wyborów w określonych odstępach czasu. Bowiem ta zasada oznacza także pewne minimalne standardy, które musi spełniać władza państwowa. Jednym z takich standardów jest zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Inaczej mówiąc, jeśli sądy przestają być niezależne, to kończy się demokratyczne państwo prawne.
Zgodnie z Konstytucją RP: „Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe”6. Z tego zapisu wynika, że pojęcie „wymiar sprawiedliwości” nie obejmuje trybunałów, tj. Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu7. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu mieszczą się w zakresie pojęcia „władza sądownicza”, ale nie wchodzą w zakres pojęcia „wymiar sprawiedliwości”.
Artykuł 175 ust. 1 Konstytucji RP wskazuje jednocześnie, że wymiar sprawiedliwości można podzielić na cztery kategorie:
- Sąd Najwyższy,
- sądy powszechne,
- sądy administracyjne,
- sądy wojskowe.
Ostatnia z wymienionych kategorii, tj. sądy wojskowe dotyczy wąskiej grupy osób. Biorąc pod uwagę trzy pozostałe kategorie (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne) można wyodrębnić dwa piony sądownictwa.
Pierwszy z nich to Wojewódzkie Sądy Administracyjne oraz Naczelny Sąd Administracyjny, które tworzą strukturę sądownictwa administracyjnego. Sądy administracyjne rozpatrują określone kategorie spraw, np. sprawy podatkowe.
Przedmiotem zaskarżenia do sądu administracyjnego może być władczy akt działania władzy publicznej skierowany wobec strony. Klasycznym przykładem aktu prawnego podlegającego zaskarżeniu do sądu administracyjnego jest decyzja administracyjna.
Należy jednocześnie zwrócić uwagę, że działalność sądownictwa administracyjnego co do zasady ma charakter kasatoryjny, a nie reformatoryjny. Oznacza to, że sąd uchyla decyzję administracyjną (ale nie zmienia jej od strony merytorycznej) i przekazuje do ponownego rozpatrzenia przez odpowiednie organy. Organ, który rozpatruje sprawę, ponownie jest związany wykładnią dokonaną przez sąd administracyjny, tzn. nie może przyjąć oceny prawnej, która byłaby sprzeczna z wykładnią dokonaną przez sąd administracyjny.
Drugi pion sądownictwa (obok sądów administracyjnych) to sądy powszechne (sądy rejonowe, sądy okręgowe, sądy apelacyjne) i Sąd Najwyższy. Mamy tutaj do czynienia z czterostopniową hierarchią. Najniżej są w niej sądy rejonowe, które rozpoznają większość spraw jako sądy pierwszej instancji. Następne w kolejności są sądy okręgowe, które rozpatrują środki odwoławcze od orzeczeń sądów rejonowych. Sądy okręgowe występują ponadto jako sądy pierwszej instancji w niektórych sprawach.
Wyżej niż sądy okręgowe znajdują się w tejże hierarchii sądy apelacyjne*8, które rozpatrują środki odwoławcze od orzeczeń sądów okręgowych. Na samej górze znajduje się natomiast Sąd Najwyższy, który rozpatruje środki odwoławcze (kasacja) od prawomocnych orzeczeń sądów powszechnych. Sąd Najwyższy może ponadto podejmować uchwały wyjaśniające wątpliwości prawne. Takie uchwały nie są źródłem prawa, jednak wywierają ogromny wpływ na orzecznictwo sądów.
Rola precedensów
Precedens to pojęcie, które oznacza, że dany sąd jest związany poglądem prawnym innego sądu w innej sprawie. Tak rozumiane precedensy występują w krajach określanych jako common law (anglosaska kultura prawna).
W krajach common law, np. w USA, sąd rozpoznający daną sprawę jest formalnie związany poglądem sądu wyższego szczebla wyrażonym przy okazji rozpoznawanie innej sprawy. To sprawia, że można mówić o działalności prawotwórczej sądów w tych państwach, tzn. pogląd prawny sądu może nabrać mocy wiążącej porównywalnej z mocą ustawy.
W krajach civil law (Europa kontynentalna) precedensy nie mają mocy wiążącej. Oznacza to, że np. sąd rejonowy nie jest związany poglądem prawnym wyrażonym przez skład orzekający sądu wyższego szczebla. Brak formalnego związania nie oznacza oczywiście, że orzeczenia sądów nie oddziałują na siebie.
W praktyce trudno się spodziewać, że np. sąd rejonowy przyjmie pogląd przeciwny do poglądu sądu apelacyjnego w innej sprawie. Z tego punktu widzenia należy zwrócić uwagę na szczególną doniosłość uchwał Sądu Najwyższego, dotyczących konkretnych zagadnień prawnych.
Orzekanie w sprawach podatkowych
Sprawy podatkowe mogą być rozpatrywane przez sądy, jednak postępowanie w tym zakresie ma swoją specyfikę oraz szereg odrębności. Przede wszystkim sprawy podatkowe są rozpatrywane przez sądy administracyjne, a nie sądy powszechne. Z tego powodu postępowanie sądowoadministracyjne w sprawach podatkowych jest dwuinstancyjne (wojewódzkie sądy administracyjne – dalej WSA oraz Naczelny Sąd Administracyjny – dalej NSA).
Należy jednocześnie wziąć pod uwagę, że skarga do sądu administracyjnego przysługuje tylko po wyczerpaniu środków zaskarżenia przed organami podatkowymi. Jedna sprawa podatkowa może być rozpatrywana na czterech szczeblach – najpierw dwie instancje przed organami podatkowymi, a następnie przed WSA i NSA.
Podkreślenia wymaga również specyficzna konstrukcja występująca w prawie podatkowym, a mianowicie interpretacje indywidualne prawa podatkowego. Podatnik może zwrócić się o wydanie takiej interpretacji, która jest wiążąca tylko w konkretnej sprawie opisanej we wniosku o interpretację. Jeśli podatnik nie zgadza się z oceną organu, to może zaskarżyć interpretację do sądu administracyjnego, który jest władny ją uchylić.
Osobną kwestią jest możliwość wydawania wyroków przez Trybunał Konstytucyjny (TK). Przykładem może być wyrok TK w sprawie kwoty wolnej od podatku dochodowego9. Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył wtedy regulację określającą kwotę wolną od podatku.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że kwota 556 zł jest zbyt niska i nie odpowiada progowi ubóstwa10. Z tego powodu uznano, że regulacja jest niezgodna z Konstytucją RP.
Orzekanie w sprawach podatkowych należy zarówno do władzy sądowniczej, jak i do organów państwowych znajdujących się poza strukturami władzy sądowniczej. Ta specyficzna konstrukcja jest zdeterminowana m.in. masowością spraw podatkowych w obrocie prawnym.
Podsumowanie
Niezależność sądów jest gwarantowana przez szereg zasad konstytucyjnych. Sędziowie są obowiązani do orzekania bez kierowania się sugestiami polityków lub opiniami społecznymi. System wymiaru sprawiedliwości musi być organizacyjnie wyodrębniony spośród innych ośrodków władzy. Sądy administracyjne stanowią w Polsce osobny pion wewnątrz systemu wymiaru sprawiedliwości
__________________
1 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2001, str. 351.
2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.
3 Ibidem, art. 173.
4 Ibidem, art. 178, ust. 1.
5 Ibidem, preambuła.
6 Ibidem, art. 175. ust. 1.
7 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne…, op. cit., str. 373.
8 Ibidem, str. 354.
9 Wyrok TK z 28 października 2015 r., sygn. akt K 21/14, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/wyroki-trybunalu-konstytucyjnego-ktore-wplynely-na-zycie-obywateli.
10 Ibidem.
