Skutki prawne wystąpienia zarządu „kadłubowego” w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością

Spółka z o.o. jako osoba prawna, działa przez swoje organy w sposób przewidziany w Ustawie kodeks spółek handlowych, jak też na podstawie własnej umowy[1]. Działanie danego organu będzie zatem traktowane jako działanie samej spółki z o.o.[2]. Kodeks spółek handlowych przewiduje i określa występowanie czterech organów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, przy czym tylko zgromadzenie wspólników oraz zarząd spółki są organami obligatoryjnymi. Organy nadzoru, tj. rada nadzorcza i komisja rewizyjna, powinny być ustanowione w spółkach, w których kapitał zakładowy przewyższa kwotę 500 000 złotych, a wspólników jest więcej niż dwudziestu pięciu.[3] W niniejszej pracy uwaga zostanie skierowana na zarząd, czyli organ, który realizuje zadania z zakresu prowadzenia spraw spółki oraz reprezentuje ją. Warto podkreślić, iż powołanie zarządu jest jednym z wymogów powstania spółki z o.o.[4]. Sposób uregulowania kompetencji zarządu w przepisach kodeksu spółek handlowych, z jednoczesnym określeniem zakresu umocowania pozostałych organów, pozwala stwierdzić, że przysługuje mu domniemanie kompetencji, a więc wszystko, co nie jest wyraźnie zastrzeżone dla innych organów, należy do kompetencji zarządu[5]. Powstaje pytanie, jak wygląda to w przypadku tzw. zarządu kadłubowego.

Prowadzenie spraw i  reprezentacja spółki z o.o.

W doktrynie podkreśla się, iż prowadzenie spraw spółki obejmuje realizację stosunków wewnętrznych, które ogranicza się, co do zasady, do czynności faktycznych, organizacyjnych. Tylko wyjątkowo w stosunkach wewnętrznych czynności mają charakter czynności prawnych (np. niektóre uchwały). Zgodnie z art. 204 § 1 k.s.h., prawo członka zarządu do prowadzenia spraw spółki dotyczy wszystkich czynności sądowych i pozasądowych spółki. Prowadzenie spraw spółki jest pewnym procesem, polegającym na podejmowaniu uchwał, wydawaniu decyzji i opinii, organizowaniu działalności spółki w ten sposób, aby zrealizować określone zadania[6]. Mogą to być np. organizowanie działalności gospodarczej, podejmowanie decyzji i innych działań w stosunku wewnętrznym dotyczących zarządzania majątkiem spółki, podejmowanie działalności inwestycyjnej, uruchamianie działalności produkcyjnej, handlowej, usługowej, uzyskanie kredytu czy pożyczki, nabór i zwalnianie personelu, administrowanie sprawami spółki, zwoływanie zgromadzeń, składanie wniosków do sądu rejestrowego[7].

W kodeksie spółek handlowych ustanowiona została zasada, iż każdy członek zarządu ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki[8]. Odbywa się to w dwojaki sposób: na zasadzie swobodnego uznania członka/członków zarządu lub po uzyskaniu uprzedniej uchwały zarządu spółki, zezwalającej na dane działanie, podejmowanej – jeżeli umowa nie stanowi inaczej – na zasadach ogólnych[9]. Pierwszy z wymienionych trybów możliwy jest w sprawach nieprzekraczających zakresu zwykłych czynności spółki, co do których żaden z członków zarządu nie sprzeciwił się ich przeprowadzeniu[10].  Drugi tryb przypisany jest sprawom przekraczającym zakres zwykłych czynności spółki oraz tym sprawom nieprzekraczającym zakresu zwykłych czynności spółki, co do których choćby jeden z pozostałych członków zarządu sprzeciwił się ich przeprowadzeniu[11]. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, iż dokonanie czynności przez członka zarządu, bez uprzedniej uchwały zarządu udzielającej zgody na podjęcie danej czynności, nie wpływa na skuteczność dokonanej czynności, a zatem będzie ona ważna. Analogicznie sytuacja rysuje się w przypadku stwierdzenia nieważności uchwały zarządu. Naraża to jednak członka czy też członków zarządu, który czy też którzy podjęli czynność, na odpowiedzialność określoną w art. 293 § 1 k.s.h. [12] Może stanowić podstawę do odwołania z funkcji[13].

Kodeks spółek handlowych nie zawiera podziału czynności na te zwykłego zarządu oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu. Umowa spółki może jednak zawierać odpowiednie zapisy umożliwiające interpretowanie danego przypadku. W doktrynie prawa handlowego wskazuje się, iż zakres zwykłych czynności spółki powinien być ustalony z uwzględnieniem czynników obiektywnych, zewnętrznych (m.in. uwarunkowań kształtujących tło działania spółki, jak np. wskaźniki ekonomiczne czy sytuacja na rynku), jak też subiektywnych, odnoszących się do działania spółki, natomiast do spraw przekraczających zakres zwykłych czynności należy zaliczyć wszelkie sprawy nietypowe, wyjątkowe, o znacznym ciężarze gatunkowym[14].

Reprezentacja spółki z kolei polega na składaniu i przyjmowaniu w imieniu spółki oświadczeń woli. Z tego punktu widzenia może być mowa o reprezentacji tzw. czynnej (składanie oświadczeń na zewnątrz) i tzw. biernej (przyjmowanie oświadczeń oraz odbiór pism, skierowanych do spółki)[15]. Kodeks spółek handlowych przewiduje wyłączną kompetencję zarządu do reprezentowania spółki (art. 204 § 1 i art. 205 k.s.h.), chyba że mają miejsce wyjątki przewidziane przez prawo, gdy członkowie zarządu ze względu na istniejący konflikt interesów są wyłączeni od reprezentowania spółki (zob. art. 210 § 1, art. 253 § 1 in fine k.s.h.) bądź świadomie nie chcą działać za spółkę (zob. art. 295 § 1 k.s.h). Prawa do reprezentowania spółki przez zarząd nie można ograniczyć skutecznie wobec osób trzecich[16].

Skład zarządu

Kodeks spółek handlowych określa, iż zarząd w spółce z o.o. składa się z jednego albo większej liczby członków[17].  Kwestia liczebności zarządu, co do zasady regulowana jest w umowie spółki. Istnieje spór w doktrynie prawa spółek handlowych, w zakresie składu zarządu w przypadku, gdy umowa spółki milczy na temat liczebności zarządu. W ocenie M. Dumkiewicz brak określenia w umowie spółki tego, czy zarząd jest jedno- czy wieloosobowy, oznacza, że każdorazowo decydować będzie o tym organ bądź osoby uprawnione do powoływania zarządu ^[18]_. Natomiast odmiennie zdanie w tej kwestii ma M. Rodzynkiewicz, który stwierdza, iż w takim przypadku należy przyjąć, że zarząd jest jednoosobowy[19]. Wspomnieć jednak warto, iż w praktyce bardzo rzadko spotkać się można z umową spółki z o.o. pomijającą regulację określającą liczebność zarządu. Kodeks spółek handlowych nie wprowadza limitu w tym zakresie, dlatego przyjąć należy, iż ukształtowanie składu liczebnego zarządu w sposób dostosowany do rzeczywistych potrzeb spółki leży w gestii wspólników, na etapie uzgadniania umowy spółki. Rozwiązanie, które w praktyce jest najczęściej stosowane w umowach spółki z o.o., to albo tzw. „widełkowe” określenie liczebności zarządu, poprzez użycie sformułowania, iż „zarząd składa się z np. z jednej do trzech osób lub poprzez ustalenie konkretnej liczby członków zarządu, np. „zarząd składa się z dwóch osób”.  Warto zauważyć, iż określenie w umowie spółki, iż np. zarząd składa się z jednego do trzech członków zarządu lub że składa się z dwóch członków, automatycznie ogranicza podmiot czy też organ powołujący członków zarządu, bowiem w takim przypadku bez zmiany umowy spółki nie mają możliwości zwiększenia liczebności zarządu np. do czterech  osób.

Zarząd kadłubowy

Przepisy prawa prywatnego nie regulują zagadnienia organu kadłubowego. Jak trafnie zauważa Andrzej Kidyba, jest to pojęcie doktrynalne, które nie ma definicji legalnej. Autor wskazuje, iż organ w tym kształcie najczęściej rozumiany jest jako posiadający wadliwy skład w zakresie jego minimalnej liczebności wskazanej przez ustawę bądź umowę[20]. W piśmiennictwie można odnaleźć próby zdefiniowania pojęcia „kadłubowych” organów spółki z o.o. poprzez określenie ich w kontekście sytuacji, gdy skład osobowy danego organu jest mniejszy od minimalnego jego składu określonego w ustawie (np. KSH bądź ustawie szczególnej) bądź w umowie spółki[21].  Można przyjąć, iż zarząd kadłubowy występuje w  braku uzupełnienia składu zarządu do wymaganej umową liczby (np. dwóch członków)[22]. Jak wskazane zostało powyżej, w umowie spółki powinien być określony liczbowy skład zarządu. Z reguły określenie to następuje poprzez wskazanie liczby członków „na sztywno” lub „widełkowo”. Określenie składu zarządu w sposób widełkowy – „od – do”, daje pewną elastyczność, pozwalającą na działanie spółki pomimo zmniejszenia się liczby członków zarządu[23]. W sytuacji gdy członków zarządu będzie mniej niż to jest określone w umowie spółki, będziemy mieć do czynienia z tzw. zarządem kadłubowym.

Powstaje pytanie, jak przedstawia się wówczas kwestia prowadzenia spraw spółki oraz reprezentacji? W doktrynie oraz orzecznictwie podkreśla się, że zarząd kadłubowy nie może skutecznie prowadzić spraw spółki, pomimo możliwej i z reguły prawidłowej jej reprezentacji. Nie ma jednak zgodności tak wśród przedstawicieli doktryny, jak i w orzecznictwie, co do uznania istnienia organu zarządu w przypadku jego niekompletności. Warto wskazać pogląd prezentowany m.in. przez J. Bieniaka, który konstatuje, iż niekompletny skład zarządu jest w istocie tożsamy z brakiem zarządu^[24].

Szajkowski, stwierdza, iż jeżeli w umowie wskazano konkretny (np. trzyosobowy) skład liczebny zarządu, w razie odejścia z zarządu chociażby jednej osoby (wskutek odwołania, rezygnacji, wygaśnięcia mandatu w związku ze śmiercią) zarząd nie tylko przestaje funkcjonować, ale w ogóle przestaje istnieć, także w zakresie stosunków zewnętrznych (reprezentacja) [25]. Identycznie sprawę postrzegają J.P. Naworski [26] oraz A. Kidyba [27]. Jeżeli zarząd „kadłubowy” nie jest organem osoby prawnej, czyli zarządem spółki kapitałowej, to oczywiście członkowie takiego „nie-organu” nie mogą spółki reprezentować. Pogląd przeciwny jest sprzeczny z art. 38 k.c., z którego jasno wynika, że osoba prawna działa przez swe organy, a nie przez osoby wchodzące w skład organu, który utracił już ten przymiot^[28]. Skutkiem istnienia w spółce „kadłubowego” zarządu jest niemożność działania tego organu za spółkę, bowiem działania takiego organu są uznawane w doktrynie jedynie za działanie konkretnych osób fizycznych, pozbawionych w świetle treści art. 38 k.c. przymiotów osoby prawnej.

Przeciwnie natomiast Sąd Okręgowy Warszawie, XXIII Wydział Gospodarczy Odwoławczy w Postanowieniu z dnia 14.6.2014r. w sprawie XXIII Ga 473/13, wskazał, iż nawet jeżeli skład organu spółki jest niepełny, ale istnieją w jego ramach osoby, które zdolne są utworzyć skład osobowy wymagany w modelu reprezentacji danej spółki (np. organ jest co prawda zgodnie z umową spółki trzyosobowy, a reprezentacja jest dwuosobowa, ale w organie pozostaje dwóch jego członków), to mimo jego charakteru kadłubowego, jest organem istniejącym, zdolnym do skutecznego dokonania aktu reprezentacji[29].

Jak wskazane zostało wyżej, przeważająca część przedstawicieli doktryny, uważa, iż zarząd z niekompletnym składem jest właściwie tożsamy z brakiem zarządu, a uchwały zarządu z niekompletnym składem są de facto nieważne[30]. Skutki działania organu kadłubowego lub tzw. fałszywego organu reguluje art. 39 k.c. w zw. z art. 58 k.c. W konsekwencji uznać należy, że czynność tak dokonana jest nieważna[31]. Z tych względów należy podzielić stanowisko, że oświadczenie woli złożone przez członka zarządu w składzie mniejszym niż przewidziano to w umowie spółki, nie może być następnie potwierdzone przez członka zarządu, o którego jego skład został uzupełniony[32].

Pogląd o niedopuszczalności działania przez zarząd w niepełnym składzie w jakimkolwiek zakresie sprzyja ładowi korporacyjnemu (zarząd jest albo go nie ma), poszanowaniu praworządności i zasadzie dobrych praktyk w spółce (przestrzeganie umowy spółki i wynikających z niej wytycznych co do liczby członków zarządu), a także wyklucza trudności związane z jednoznacznym ustaleniem i uzasadnieniem kompetencji zarządu kadłubowego, w sytuacji gdyby hipotetycznie uznać jego zdolność do działania w imieniu spółki w pewnym zakresie[33].

Wśród przedstawicieli doktryny prawa handlowego zauważalne jest także odmienne stanowisko, iż uznanie organu kadłubowego za nieistniejący miałoby zbyt poważne konsekwencje, przede wszystkim dla uczestników obrotu gospodarczego, których interesy należy chronić, a dotychczasowa praktyka życia gospodarczego dowodzi, że braki w składzie organów osób prawnych powodują istotne komplikacje przede wszystkim dla osób trzecich, które nie mogą dochodzić roszczeń w stosunku do osób prawnych w sytuacji, gdy skład organu nie ma dla nich znaczenia[34].

W literaturze podnosi się, iż w sprawach nieprzekraczających zakresu zwykłych czynności spółki dopuszczalne jest skuteczne działanie za spółkę przez członków zarządu o niepełnym składzie, o ile spółka przyjmie kodeksową zasadę reprezentacji łącznej (art. 205 § 1 k.s.h.), czyli będzie związana oświadczeniem woli złożonym przez dwóch członków zarządu uczestniczących w „kadłubowym” zarządzie spółki [35]. Mimo niepełnego składu zarządu spółka nie traci zdolności do czynności prawnych. Jeżeli pozostali członkowie zarządu są wpisani w KRS i ich liczebność pozwala na zachowanie zasad reprezentacji oraz podejmowanie uchwał w sprawach nieprzekraczających zakresu zwykłego zarządu oraz jeżeli pozostała liczba członków zarządu jest wystarczająca dla przyjęcia wymaganej ustawą lub umową spółki większości głosów, osoby te mogą jednak dokonać skutecznych dla spółki czynności prawnych (art. 14 – 17 Ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym).

Ocena czynności dokonywanych z kadłubowym organem osoby prawnej przeprowadzona powinna być nie tylko przez pryzmat kodeksu cywilnego, lecz także w odniesieniu do ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym. Obowiązujące są więc przepisy wyrażające zasadę jawności materialnej w aspekcie negatywnym (art. 14 u.KRS), jak i zasadę wiarygodności (art. 17 u.KRS). Domniemania wynikające z przepisów ustawy o KRS chronią osoby trzecie będące w dobrej wierze[36]. Ewentualne ograniczenie skuteczności czynności należy wiązać ze złą wiarą osoby dokonującej czynności prawnej z członkami „kadłubowego” zarządu[37].

Wobec podniesionego powyżej, iż zarząd kadłubowy nie może skutecznie podejmować uchwał, gdyż wbrew art. 208 § 5 k.s.h. niewykonalne jest zawiadomienie wszystkich członków zarządu o jego posiedzeniu, stwierdzić należy, iż  w najlepszym interesie spółki jest jak najszybsze uzupełnienie składu zarządu, tak aby był on zgodny z wymaganiami przewidzianymi w umowie spółki.

W tym miejscu, warto zauważyć, iż jeżeli nie nastąpi szybkie uzupełnienie składu zarządu kadłubowego, wskutek czego nie będzie on mógł podejmować uchwał, nawet przy zachowaniu możności reprezentowania osoby prawnej może być uzasadnione ustanowienie dla spółki kuratora na podstawie art. 42 k.c[38].

Pobocznie wspomnieć należy, iż niektórzy autorzy opracowań z zakresu prawa handlowego właśnie z wykładni art. 42 k.c. wywodzą iż rozróżnienie wprowadzone w tym przepisie, stwierdzające, że osoba prawna nie może być reprezentowana lub nie może prowadzić swoich spraw ze względu na „brak organu” albo „brak w składzie organu” uprawnionego do jej reprezentowania, ma na celu uniknięcie wątpliwości, czy kurator może być ustanowiony wyłącznie w przypadku, gdy w ogóle nie ma zarządu, czy też w sytuacji, gdy pozostał tzw. zarząd kadłubowy. Skoro braki w składzie organu nie są równoważne z jego brakiem, to osoba prawna posiadająca zdekompletowany organ może działać[39].

W mojej ocenie należy przyjąć w ślad za przeważającym stanowiskiem doktryny, jak i dorobkiem orzecznictwa, iż zarząd kadłubowy nie może skutecznie prowadzić spraw spółki, które wymagałyby podjęcia uchwały. Ta podjęta przez zarząd w niepełnym składzie winna być uznana za wadliwą. Zarząd kadłubowy, może prowadzić sprawy spółki, o ile nie wymagają one podjęcia uchwały, a zatem w sprawach nieprzekraczających zwykłego zarządu. Zaistnienie problemu zarządu kadłubowego jest skutkiem złej praktyki korporacyjnej. Mając na uwadze powyższe, stwierdza się, iż bezpieczniejszą praktyką jest określanie składu zarządu w sposób widełkowy (np. od 1 do 3 osób), co pozwoli uniknąć ryzyka powstania problemy zarządu kadłubowego.

Streszczenie

Artykuł podejmuje zagadnienie zarządu „kadłubowego” w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Pojęcie powyższe nie zostało unormowane w kodeksie spółek handlowych, a zostało wypracowane przez doktrynę prawa handlowego. W niniejszym artykule zostaną przedstawione problemy związane z reprezentacją spółki i prowadzenia spraw spółki w sytuacji wystąpienia zarządu kadłubowego.

[1] Por. art. 38 k.c.

[2] Zob. R. Pabis, w: J. Bieniak i in., KSH. Komentarz, 2012, art. 201, Nb 2

[3] Por. Art. 213 k.s.h.

[4] Por. art. 163 pkt 3 k.s.h.

[5] A. Kidyba [w:] J. Frąckowiak, K. Kopaczyńska-Pieczniak, M. Michalski, A. J. Witosz, A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Tom II. Komentarz do art. 151-300, Warszawa 2018, art. 201.

[6] A. Kidyba, KSH. Komentarz aktualizowany, 2014, art. 201

[7] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Wyd. 8, Warszawa 2022

[8] Art.. 208 § 2 k.s.h.

[9] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Wyd. 4, Warszawa 2022

[10] Por. art. 208 § 3 i 4 k.s.h.

[11] Por. art. 208 § 4 k.s.h.

[12] Art. 293. KSH Odpowiedzialność członków organów spółki z o.o.za szkodę wyrządzoną spółce

• § 1. Członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy.
• § 2. (uchylony)
• § 3. Członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.

[13] Zob. J.P. Naworski, w: R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, KSH. Komentarz, t. 2, 2011, art. 202;

[14] D. Kupryjańczyk [w:] red. Jara 2022, wyd. 26 KSH Komentarz, art. 208

[15] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Wyd. 4, Warszawa 2022

[16] Por. art. 204 § 2 k.s.h.

[17] Art. 201 § 2 k.s.h.

[18] M. Dumkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2020, art. 201.

[19] M. Rodzynkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, WKP 2018, art. 201.

[20] A. Kidyba [w:] M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el. 2023, art. 201.

[21] Andrzej Szumański [w:] Prawo spółek kapitałowych. Tom 17A System Prawa Prywatnego, red. Prof. Dr hab. Stanisław Sołtysiński

[22] Tak: Kupryjańczyk [w:] Kodeks spółek handlowych, Z. Jara (red.), Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2022

[23] Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością..., 2014, s. 477

^[24] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Wyd. 8, Warszawa 2022

[25] S. Sołtysiński, Kodeks, t. 2, 2002, s. 144

[26] R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, Komentarz, t. 2, s. 357

[27] Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, Warszawa 2003, s. 285

^[28] Rodzynkiewicz Mateusz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII Opublikowano: WKP 2018

^[29] Postanowienie SO w Warszawie, XXIII Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 14.6.2014 r., XXIII Ga 473/13, opubl.: orzecznictwo.ms.gov.pl

[30] J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Wyd. 8, Warszawa 2022

[31] J. Grykiel, Glosa do uchwały SN z 5 XII 2008 r., III CZP 124/08, PiP 2009 z. 9, s. 139; M. Smyk, Skutki działania pozornego piastuna organu reprezentacji osoby prawnej, PPH 2012, nr 2, s. 25 i n.; I. Gil, Czynności prawne dokonane przez członka zarządu spółki z o.o., którego mandat wygasł, PS 2012, nr 4, s. 57–58)

[32] W. Popiołek, Komentarz do art. 201 KSH, LexPolonica 2014

[33] D. Kupryjańczyk [w:] red. Jara 2022, wyd. 26 KSH Komentarz, art. 208

[34] Daszczuk Paweł, Kurator jako przedstawiciel ustawowy osoby prawnej, monografia, WKP 2021

[35] red. prof. dr hab. Stanisław Sołtysiński, Prawo spółek kapitałowych. Tom 17A System Prawa Prywatnego, rok. 2010, wyd. 1

[36]A. Kidyba [w:] J. Frąckowiak, K. Kopaczyńska-Pieczniak, M. Michalski, A. J. Witosz, A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Tom II. Komentarz do art. 151-300, Warszawa 2018, art. 201.

[37] A. Szumański (red.), Prawo umów handlowych. System Prawa Handlowego, Wyd. 3. Tom 2a, Warszawa 2019

[38] Tak Sąd Najwyższy w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., sygn. akt III CZP 40/12, Opublikowano: OSNC 2013/2/18, LEX nr 1271648

[39] Daszczuk Paweł, Kurator jako przedstawiciel ustawowy osoby prawnej, monografia, Opublikowano: WKP 2021