Wprowadzenie
Zgodnie z art. 431 Kodeksu cywilnego3 (dalej: k.c.) przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Powyższy przepis obejmuje dwa kryteria definiujące przedsiębiorcę:
(i) kryterium podmiotowe, i w tym zakresie wyraźnie wskazane są osoby, które mogą być przedsiębiorcą – są wśród nich oczywiście osoby fizyczne,
(ii) kryterium przedmiotowe czyli prowadzenie we własnym imieniu działalności gospodarczej lub zawodowej.
Osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą jest właścicielem zasadniczo wszystkich składników stanowiących przedsiębiorstwo, podejmuje wszystkie czynności faktyczne i prawne dotyczące przedsiębiorstwa i ponosi pełną odpowiedzialność za zobowiązania związane z przedsiębiorstwem jako za swoje własne. Osoba fizyczna prowadząca jednoosobową działalność gospodarczą jest na tyle zespolona ze swoim przedsiębiorstwem, że utrata przez nią bytu prawnego (śmierć) powoduje automatyczne dojście do głosu przepisów k.c. o dziedziczeniu, a przedsiębiorstwo jako wchodzące w skład spadku jest zasadniczo traktowane jako część masy spadkowej po zmarłym przedsiębiorcy, podlegającej podziałowi pomiędzy spadkobierców stosownie do zaistniałej w odniesieniu do danej osoby sytuacji faktycznej i prawnej.
Najczęściej procedura dotycząca podziału spadku pomiędzy spadkobierców jest czasochłonna i obarczona ryzykiem sporu, w szczególności w przypadku majątku o znacznej wartości, co wydłuża jeszcze bardziej czas, po upływie którego zostanie ostatecznie ustalone, kto jest uprawniony do dziedziczenia i w jakim zakresie, w tym dziedziczenia przedsiębiorstwa po zmarłym przedsiębiorcy.
Brak niezwłocznego ustalenia sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa po zmarłej osobie fizycznej i tym samym zaburzenie ciągłości funkcjonowania takiego przedsiębiorstwa, może spowodować nieodwracalną utratę kontrahentów, zamówień, możliwości zarobkowania z negocjowanych umów czy postępowań zamówieniowych będących w toku, a także utratę wyspecjalizowanego personelu i innych aktywów.
Śmierć osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą ma niezwykle doniosłe skutki dla pozostawionego przedsiębiorstwa, jego pracowników, kontrahentów, a także – w szerokim ujęciu – także dla państwa. Zachowanie ciągłości funkcjonowania nawet średnio prosperującego przedsiębiorstwa gwarantuje trwałość stosunków publicznoprawnych i prywatnoprawnych, w tym także pracowniczych, bez zbędnych perturbacji towarzyszących wszelkim zmianom czy to na polu obowiązków administracyjnych, czy też w relacjach handlowych.
Zgodnie z informacjami Ministerstwa Rozwoju, w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (dalej: CEIDG) wpisanych jest ok. 2,4 mln przedsiębiorców (aktywnych i tych, którzy zawiesili wykonywanie działalności gospodarczej)4. Ponadto w świetle danych Instytutu Biznesu Rodzinnego, firmy rodzinne stanowią 36% wszystkich polskich przedsiębiorstw oraz wytwarzają 10% PKB naszego kraju. Zgodnie z innymi badaniami, w Polsce w 2014 roku firmy rodzinne stanowiły ok. 1-1,2 mln podmiotów gospodarczych, z czego duży odsetek stanowiły firmy jednoosobowe, reprezentujące sektor MŚP, które generowały prawie 40% polskiego PKB oraz dawały zatrudnienie dla ok. 50% polskich pracowników5.
Okazuje się, że wśród osób fizycznych, które rozpoczynały działalność gospodarczą na początku lat 90. XX wieku, spora grupa zbliża się lub osiągnęła już wiek emerytalny, zwiększający statystyczne prawdopodobieństwo śmierci bądź poważnych chorób. Obecnie w CEIDG jest wpisanych ponad blisko 200 tysięcy osób, które ukończyły 65. rok życia6. W CEIDG ujawnionych jest blisko 103,5 tys. przedsiębiorców, będących wspólnikami spółek cywilnych, spośród których ukończone 65 lat ma przeszło 21 tys. osób7.
Zarząd sukcesyjny po śmierci przedsiębiorcy
Powyższe okoliczności faktyczne, a także postulaty społeczne i sygnały płynące z orzecznictwa sądów8 o powiązaniu składników majątku przedsiębiorstwa jako całości nawet w przypadku śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, zaowocowały inicjatywą ustawodawczą Ministra Rozwoju i Finansów, a następnie Ministerstwa Przedsiębiorczości i Technologii, i kolejno Rady Ministrów oraz projektem nowej ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (dalej określana również jako: „nowa ustawa o zarządzie sukcesyjnym” lub „nowa ustawa” lub „projekt”).
W projekcie ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej zaprezentowano całkiem nową instytucję w polskim porządku prawnym, tj. tymczasowy zarząd przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą (tzw. zarząd sukcesyjny).
Projekt zakłada, że sam przedsiębiorca jeszcze przed śmiercią – lub po jego śmierci spadkobiercy, w szczególności małżonek – mogą powołać zarządcę sukcesyjnego do zarządzania i prowadzenia przedsiębiorstwa jako całości aż do działu spadku między spadkobierców.
Ustanowienie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności. Jeżeli przedsiębiorca za życia nie złożył wniosku o wpis zarządcy sukcesyjnego do CEIDG lub też nie wskazał, że dany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym po śmierci przedsiębiorcy, wówczas przyjmuje się, że zarządca sukcesyjny nie został ustanowiony przez przedsiębiorcę i prawo do jego ustanowienia przysługuje małżonkowi lub spadkobiercy.
Mianowicie po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego, zarządcę sukcesyjnego będzie mógł powołać właściciel przedsiębiorstwa w spadku. Przy czym do powołania zarządcy sukcesyjnego wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100. Wówczas powołanie zarządcy sukcesyjnego, jak też zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział większy niż 85/100, wymagają zachowania formy aktu notarialnego.
Zgodnie z projektem, uprawnienie do powołania pierwszego zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem dwóch miesięcy od dnia: (i) śmierci przedsiębiorcy, (ii) znalezienia zwłok przedsiębiorcy albo (iii) uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego zgon. W sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, zarządca sukcesyjny będzie posługiwał się dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodatkowym oznaczeniem „w spadku”.
Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego, zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy, wynikające z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, a także prawa i obowiązki w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku i nie można ograniczyć zarządu ze skutkiem wobec osób trzecich. Do stosunków pomiędzy zarządcą a spadkobiercami stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu.
Za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku solidarną odpowiedzialność ponoszą właściciele przedsiębiorstwa w spadku, natomiast zarządca może ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą za swoje działania i zaniechania.
Istotnym elementem, na który należy zwrócić szczególną uwagę jest to, że decyzje administracyjne wydane zmarłemu przedsiębiorcy nie są wykonywane automatycznie. W terminie trzech miesięcy od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego, zarządca sukcesyjny może złożyć do organu administracji publicznej, który wydał decyzję związaną z przedsiębiorstwem, wniosek o potwierdzenie możliwości wykonywania tej decyzji. Jeżeli warunki do uzyskania decyzji z ustaw szczególnych nie zostaną spełnione, zarządca nie przedstawi dokumentów potwierdzających spełnienia wymogów, czy też nie przyjmie wszystkich warunków z decyzji, wówczas decyzja administracyjna nie będzie mogła być wykonywana. Co więcej, jeżeli zarządca nie spełni warunków osobistych związanych z daną decyzją administracyjną, tym bardziej taka decyzja nie będzie mogła być nadal wykonywana w ramach przedsiębiorstwa.
Projekt zakłada, że instytucja zarządu sukcesyjnego będzie miała zastosowanie odpowiednio także w przypadku, gdy przedsiębiorca był wspólnikiem spółki cywilnej. Zachętą do przejmowania i dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa ma być zwolnienie z podatku od spadków i darowizn, co należy ocenić pozytywnie.
Skutki nowej ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej
Zdaniem Ministerstwa Rozwoju9 zaprezentowanym w ocenie skutków regulacji10, w związku z tym, że zarządca sukcesyjny będzie wykonywał prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy, ulegnie zmniejszeniu liczba przypadków, w których działalność gospodarcza została zakończona w wyniku śmierci przedsiębiorcy. Zachowana zostanie ciągłość w regulowaniu zobowiązań publicznoprawnych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (podatki, opłaty lokalne, inne opłaty, np. z tytułu koncesji) oraz ciągłość umów o pracę i tym samym wpływów z tytułu składek na zabezpieczenie społeczne osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie.
Ustawa nie nakłada na przedsiębiorców z sektora MŚP żadnych nowych obowiązków. Skorzystanie z rozwiązań ustawy jest w pełni fakultatywne i zależne od woli przedsiębiorcy lub jego następców prawnych. Zdaniem Ministerstwa zmiany powinny skutkować w dłuższej perspektywie zwiększeniem udziału firm rodzinnych w polskiej gospodarce i powstaniem nowych, wyspecjalizowanych firm o uznanej renomie, kontrolowanych przez członków najbliższej rodziny.
Co istotne, projektowana regulacja ograniczy zjawisko wygasania umów o pracę po śmierci osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą, z uwagi na korzystne dla pracowników uregulowanie skutków ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Ulegnie również poprawie sytuacja pracowników, których stosunek pracy wygasł w następstwie śmierci pracodawcy dzięki przyjęciu zasady, zgodnie z którą w przypadku ustanowienia zarządu sukcesyjnego pewien czas po otwarciu spadku, pracownikowi będzie przysługiwało prawo powrotu do pracy na zasadach analogicznych, jak przy przywróceniu do pracy.
Kontynuacja działalności gospodarczej zmarłej osoby fizycznej oznacza również, że pomoc publiczna otrzymana na podstawie umów, które są w toku wykonywania, nie będzie musiała być zwrócona podmiotowi finansującemu w całości wraz z odsetkami od dnia jej przekazania. Pozwoli to na utrzymanie miejsc pracy powstałych w związku z realizacją projektu finansowanego ze środków publicznych.
Potrzeba uchwalenia nowej ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej
Zdaniem niektórych podmiotów, zgłaszających uwagi do ustawy w ramach konsultacji publicznych do projektu ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej11 niezasadne jest wprowadzanie do porządku prawnego całkiem nowej instytucji, bowiem cele, które ma spełniać zarząd sukcesyjny, możliwe byłyby do osiągnięcia przykładowo przez wprowadzenie instytucji prokurenta mortis causa albo też poprzez rozszerzenie uprawnień i kompetencji kuratora spadku, albo też powierzenie małżonkowi zmarłego przedsiębiorcy określonych kompetencji zarządczych na wypadek śmierci. Podnoszone jest, że wprowadzanie nowej instytucji zaburza porządek prawny, podczas gdy zmiana stosownych przepisów k.c. i Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.)12 byłaby wystarczająca dla wypełnienia celów określonych nową ustawą.
Co do części spraw związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, w tym w szczególności stosunków zobowiązaniowych na gruncie k.c., powyższa argumentacja jest trafna i rzeczywiście można byłoby uzyskać podobne efekty do tych zakładanych ustawą, przez zmianę odpowiednich przepisów k.c. i k.p.c. Nie można jednak nie zauważyć, że nowa ustawa obejmuje swoimi regulacjami nie tylko stosunki cywilnoprawne, ale również stosunki publicznoprawne, w tym w szczególności związane z pozwoleniami, koncesjami i licencjami, a także z kwestiami podatkowymi.
Należy także zwrócić uwagę, że tworzenie instytucji prokurenta mortis causa przy istnieniu instytucji prokury jako szczególnego rodzaju pełnomocnictwa, może wprowadzać wątpliwości i niejasności dla przedsiębiorców będących osobami fizycznymi co do odrębności tych instytucji. Odrębności musiałyby dotyczyć istoty instytucji prokurenta, tj. zasadniczo prokurent działa w imieniu i na rzecz mocodawcy. Tymczasem w przypadku śmierci przedsiębiorcy jednoosobowego nie byłoby możliwe działanie w takim właśnie zakresie. Tym samym dorobek orzeczniczy dotyczący prokury mógłby wbrew pozorom okazać się nieprzydatny, ponieważ inaczej należy oceniać działanie prokurenta jako szczególnego rodzaju pełnomocnika działającego w imieniu i na rzecz podmiotu, a inaczej decyzje zarządcy sukcesyjnego jako osoby pełniącej funkcje menedżerskie, organizacyjne i nadzorcze nad przedsiębiorstwem.
Ponadto sama kwestia nazewnictwa „zarządca sukcesyjny” odnosi się wprost do osoby, która pełni funkcje zarządcze, a więc kieruje, nadzoruje, prowadzi przedsiębiorstwo we własnym imieniu. Tymczasem, jest szczególnym pełnomocnikiem i taka właśnie jego funkcja jest szeroko znana w relacjach gospodarczych.
Podsumowanie
Wydaje się, że wprowadzenie nowej ustawy jest zasadne i celowe, odrębność przepisów o zarządzie sukcesyjnym i jednocześnie ich jasna oraz przejrzysta treść i forma powodują, że nie burzy ona porządku prawnego, a daje istotne możliwości zachowania w całości przedsiębiorstwa budowanego przez całe życie przez osobę prowadzącą we własnym imieniu jednoosobową działalność gospodarczą.
Niemniej jednak nie można nie przychylić się choćby w pewnym stopniu do stanowiska niektórych podmiotów zgłaszających uwagi do projektu nowej ustawy, że pełne cele nowej ustawy byłyby osiągnięte dopiero wówczas, gdyby wraz z rejestracją osoby fizycznej w CEIDG miała ona obowiązek (a nie tylko możliwość) wskazać od razu zarządcę sukcesyjnego jej przedsiębiorstwem na wypadek śmierci.
Może się bowiem okazać, że samo uprawnienie przedsiębiorców do powołania zarządcy sukcesyjnego nie spowoduje, że będą oni korzystać z tego rozwiązania i w konsekwencji ustawa nie da spodziewanych efektów na przyszłość w postaci zachowania ciągłości i całości przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy. Obecnie nie można przewidzieć, jakie będą efekty nowej ustawy, a ocena jej skutków będzie możliwa dopiero za kilka lat
__________________
1 Rządowy projekt ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej – druk sejmowy nr 2293, dostępny na stronie: http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2293.
2 Druk sejmowy nr 2454, dostępny na stronie: http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2293.
3 Dz.U. 2018 poz. 1025.
4 Źródło: uzasadnienie Ministerstwa Rozwoju i Finansów do projektu ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej:
https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12300657/12447328/12447329/dokument299755.pdf.
5 Ibidem.
6 Dane własne Ministerstwa Rozwoju i Finansów.
7 Dane własne Ministerstwa Rozwoju i Finansów na podstawie wpisów w Centralnej Ewidencji i Informacji Gospodarczej wg stanu na marzec 2017 r.
8 Przykładowo orzeczenie Sądu Najwyższego z 2 czerwca 2017 r., sygn. akt II CSK 722/16, źródło: SIP LEX.
9 Obecnie Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju.
10 Dokument dostępny na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji na stronie: https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12300657/12447328/12447329/dokument299756.docx.
11 Zestawienie uwag do ustawy w ramach konsultacji publicznych do projektu ustawy dostępne jest na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji: https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12300657/12447334/12447337/dokument308334.doc.
12 T.j. Dz.U. 2018 poz. 1360.
