Stan faktyczny sprawy, która podlegała ocenie był następujący – kobieta za namową męża dokonała na jego rzecz i do jego majątku osobistego darowizny w postaci nieruchomości będącej składnikiem majątku wspólnego. Z czasem zorientowała się, że mąż niekoniecznie dochowywał wierności, o czym świadczyły jego osobiste zapiski z danymi prostytutek oraz odwiedzanie licznych portali matrymonialnych i randkowych, potwierdzone historią przeglądarki internetowej komputera. Zachowania te dały oficjalne podstawy do przyjęcia, że mąż dopuszczał się zdrady małżeńskiej.
Jak widać na omawianym przykładzie, ustawodawca pozostawił dużą swobodę w kształtowaniu małżeńskiego ustroju majątkowego, ale sądy wciąż czuwają nad tym, by nie odbiło się to niekorzystnie na małżonku, który dysponuje mniejszą fantazją, także w aspekcie dzielenia tego majątku
Kobieta wystąpiła z powództwem, wnosząc o zobowiązanie męża do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności wspomnianej nieruchomości na jej rzecz, albo – ewentualnie – o przeniesieniu do jej majątku osobistego udziału we współwłasności tej nieruchomości. Istnienia po stronie pozwanego obowiązku złożenia takiego oświadczenia powódka upatrywała w skutecznym odwołaniu dokonanej na jego rzecz darowizny nieruchomości (na podstawie art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego, który dopuszcza taką możliwość w razie rażącej niewdzięczności obdarowanego).
W trakcie procesu sąd ustalił, że pozwany za pomocą udzielonego mu przez powódkę pełnomocnictwa dokonał zbycia na rzecz swojego ojca licznych, wartościowych nieruchomości należących do majątku wspólnego, bez rzeczywistego uzyskania za nie zapłaty. Nieruchomości te zostały następnie przez ojca darowane pozwanemu, co spowodowało ich nabycie do majątku osobistego pozwanego. Pozwany pozbawił również powódkę możliwości pożytkowania wykorzystywanych dotychczas wspólnie, w tym objętych wspólnością ustawową, środków majątkowych, przez dokonanie przelewów tych środków na konta osobiste pozwanego oraz przez zablokowanie używanej przez powódkę karty kredytowej.
W świetle takich ustaleń sądu pozwany uznał, że nie będzie negował spełnienia przesłanki niezbędnej do skutecznego odwołania darowizny, lecz w ogóle dopuszczalność zastosowania tej instytucji w tej konkretnej sytuacji. W postępowaniu przed Sądem Najwyższym postanowił zakwestionować praktykę akceptowaną przez sądy, polegającą na odwoływaniu bez zgody współmałżonka w czasie trwania wspólności ustawowej darowizny z majątku wspólnego. W związku z uznaniem powództwa przez sądy niższych instancji pozwany sformułował m.in. zarzut naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 898 § 1 KC. Przejawem tego naruszenia miało być, po pierwsze, zaaprobowanie przez sąs możliwości odwołania w czasie trwania wspólności ustawowej darowizny dokonanej z majątku wspólnego, a także akceptacja stanowiska, że małżonek-darczyńca może bez zgody swego współmałżonka żądać zwrotnego przeniesienia własności darowanej nieruchomości do majątku wspólnego.
Sąd Najwyższy uznał wyżej wymienione zarzuty za nietrafne. Wskazał, że co do zasady nie budzi wątpliwości dopuszczalność przesunięć majątkowych prowadzących do rozporządzenia przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz współmałżonka, do jego majątku osobistego (uchwała 7 sędziów SN z 10.4.1991 r., III CZP 76/90). Ponadto pozwany przypisywał sobie status darczyńcy, a to w związku z pochodzeniem przedmiotu darowizny z majątku wspólnego oraz wyrażeniem zgody na dokonanie darowizny przez powódkę. Jednakże w okolicznościach sprawy skarżącego nie można było uznać za darczyńcę, ponieważ przysporzenie uzyskane wskutek zawarcia umowy darowizny nie nastąpiło kosztem jego majątku (art. 888 in fine KC). W sensie prawnym oraz ekonomicznym pozwany nie był darczyńcą, gdyż umowę zawierał jako obdarowany i stał się beneficjentem dokonanego przysporzenia. W związku z tym jego oświadczenie o odwołaniu darowizny nie było wymagane.
Druga istotna kwestia w omawianej sprawie to zbadanie czy wymagana była zgoda pozwanego na odwołanie darowizny jako czynności zarządu majątkiem wspólnym, który pierwotnie stanowiła nieruchomość. Sąd Najwyższy wskazał, że w odróżnieniu od dokonania darowizny przedmiotu z majątku wspólnego, odwołanie darowizny nie stanowi czynności zarządu tym majątkiem, toteż nie wymaga zgody współmałżonka. Stosownie bowiem do art. 36 § 2 zd. 2 KRO wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, tymczasem w wyniku dokonanej uprzednio darowizny własność nieruchomości przestała być składnikiem tego majątku, a weszła w skład majątku osobistego pozwanego. Odwołanie darowizny spowodowało skutek obligacyjny, czyli powstanie po stronie obdarowanego obowiązku zwrotnego przeniesienia własności nieruchomości na rzecz powódki jako darczyńcy, ze skutkiem powrotu tego składnika do majątku wspólnego stron. Pozwany nie był zatem ani darczyńcą, ani osobą władną do udzielenia zgody na dokonanie czynności dotyczących nieruchomości, bowiem w chwili odwołania darowizny nie stanowiła już majątku wspólnego.
Jak widać na omawianym przykładzie, ustawodawca pozostawił dużą swobodę w kształtowaniu małżeńskiego ustroju majątkowego, ale sądy wciąż czuwają nad tym, by nie odbiło się to niekorzystnie na małżonku, który dysponuje mniejszą fantazją, także w aspekcie dzielenia tego majątku.
Źródło: Orzeczenie Sądu Najwyższego z 28 marca 2019 r., sygn. I CSK 13/18
Autor:
Rafał Czepik, radca prawny, absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, specjalista w dziedzinie prawa gospodarczego i cywilnego
