Reforma postępowania cywilnego - najważniejsze zmiany. Część I

Obszerne, bo liczące 213 stron, uzasadnienie do ustawy1 obejmuje wyjaśnienie celów zmian i ocenę dotychczasowych rozwiązań i instytucji (dalej jest w treści wskazywane jako: „uzasadnienie”).

Główne zmiany to: ograniczenie, czy też uniemożliwienie przewlekania postępowań, odciążenie sądów i usprawnienie ich działań, nałożenie na strony postępowania szeregu obowiązków w procesie i ich czynne uczestnictwo w przygotowaniu rozprawy, przywrócenie w zmienionej formie postępowania w sprawach gospodarczych, zmiany w zakresie postępowania odwoławczego

Główne zmiany to: ograniczenie, czy też uniemożliwienie przewlekania postępowań, odciążenie sądów i usprawnienie ich działań, nałożenie na strony postępowania szeregu obowiązków w procesie i ich czynne uczestnictwo w przygotowaniu rozprawy, przywrócenie w zmienionej formie postępowania w sprawach gospodarczych, zmiany w zakresie postępowania odwoławczego.

Wraz ze zmianą kodeksu postępowania cywilnego dokonano także istotnych zmian w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych polegających przede wszystkim na ich podwyższeniu, co uzasadniono urealnieniem ciężaru ekonomicznego opłat sądowych, które nie były podwyższane od 12 lat.

Dziś przyjrzymy się zmianom w zakresie właściwości sądu oraz nowym rozwiązaniom mającym na celu zapobieżenie nadużywaniu przez strony prawa procesowego.

Zmiany w zakresie właściwości sądu

Zgodnie z nowym przepisem art. 34 § 2 k.p.c. ustawodawca sprecyzował, że za miejsce wykonania umowy uważa się miejsce spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umowy danego rodzaju, w szczególności w przypadku:

1. sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce, do którego rzeczy te zgodnie z umową zostały lub miały zostać dostarczone; 
2. świadczenia usług – miejsce, w którym usługi zgodnie z umową były lub miały być świadczone

Dalej w przepisie art. 351 k.p.c. wprowadzono ułatwienie w sprawach o ochronę dóbr osobistych, wskazując, że w przypadku dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu środków masowego przekazu, powództwo można wytoczyć przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby powoda. Podobne rozwiązanie zastosowano w sprawach wynikających z czynności bankowej przeciwko bankowi, także bankowi hipotecznemu (art. 371k.p.c.) Powyższe rozwiązanie ma na celu odciążenie sądów w dużych miastach, głównie w m.st. Warszawie, w których siedzibę zazwyczaj mają banki, ponieważ nie będzie już konieczności wytaczania powództwa przed sąd właściwy dla siedziby pozwanego banku.

Z kolei w przypadku spraw dotyczących nieruchomości, ustawodawca w nowym przepisie art. 38 § 3 k.p.c. umożliwił przekazanie sprawy przez sąd właściwy innemu sądowi na zgody wniosek stron i jeżeli przemawiają za tym względy celowości.

Zapobieganie nadużyciom prawa procesowego. Sankcje

W ustawie zmieniającej k.p.c. zawarto szereg rozwiązań mających na celu zapobieżenie nadużywaniu przez strony prawa procesowego, co polega na podejmowaniu na podstawie i w granicach prawa procesowego szeregu działań mających opóźniać postępowanie w sprawie, a które to działania nie służą sprawnemu osądzenia roszczenia objętego sporem.

W uzasadnieniu do ustawy zmieniającej k.p.c. wyróżniono następujące typowe sytuacje, w których nie ma wątpliwości, że dochodzi do nadużycia przez stronę jej uprawnień procesowych:

1. wnoszenie jako pozwu pisma niezawierającego żądania rozpoznania sprawy sądowej,
2. wnoszenie pozwu oczywiście bezzasadnego,
3. wnoszenie szeregu wniosków o wyłączenie sędziego,
4. wnoszenie szeregu zażaleń w tym samym lub zbliżonym przedmiocie,
5. wnoszenie szeregu wniosków o sprostowanie, uzupełnienie lub wykładnię wyroku, a także wnoszenie licznych zażaleń na niemalże każdą czynność sądu czyli nie tylko postanowienia, ale też zarządzenia i to niekiedy w kwestiach o charakterze technicznym. Strona, której zależy na zwłoce w postępowaniu wnosiła zażalenia na czynność sądu, zażaleniu należało nadać bieg, co wiązało się z kolejnymi czynnościami i obstrukcjami. 

Zdaniem projektodawców sytuacją, w której również może nastąpić nadużycie prawa przez stronę, jest wnoszenie pism, które nie są pozwami i nie zawierają skonkretyzowanego żądania, lecz pociągają za sobą znaczny nakład pracy sądu i sędziego. Jest to wniesienie pisma mającego stanowić pozew (czy też innego rodzaju wniosek wszczynający postępowanie), lecz w rzeczywistości nim niebędącego.

Być może prezentowane przez projektodawcę stanowisko niekiedy ma miejsce w praktyce, ale jednak w tym zakresie należałoby podchodzić do tego typu pism bardzo ostrożnie. Należy tu bowiem zwrócić uwagę choćby na sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których bardzo często nieporadna osoba rzeczywiście wnosi do sądu pismo w swojej sprawie, z którego tytułu i treści nie do końca wynika zakres żądania. Taka osoba nie ma ustanowionego pełnomocnika, a nawet zawartego wniosku o przyznanie prawa pomocy, nie potrafi także sporządzić w odpowiedni sposób odwołania od decyzji organu rentowego i wskazać zarzutów, podczas gdy ta ostania czynność niekiedy sprawia trudności nawet profesjonalistom, którzy podnoszą niezasadnie w tym przypadku zarzuty dotyczące naruszenia przepisów postępowania administracyjnego. 

Niemniej ukrócenie stronom możliwości przedłużania postępowania jest rozwiązaniem pożądanym, w szczególności w sytuacjach jaskrawych. Ustawodawca wprowadził zatem klauzulę generalną w przepisie art. 41 k.p.c. w brzmieniu: „Z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono (nadużycie prawa procesowego)”.

Co prawda klauzula ma charakter ogólny, ale procesowe skutki jej zastosowania i związanych z tym sankcji znalazły się w przepisach szczególnych. Sąd będzie mógł wobec strony nadużywającej prawa procesowego podjąć czynności polegające na:

1. wymierzeniu grzywny,
2. obciążeniu dodatkową częścią bądź nawet całością kosztów procesu, a na wniosek strony przeciwnej także na:
3. obciążeniu kosztami procesu podwyższonymi odpowiednio do spowodowanego nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy,
4. podwyższeniu stopy odsetek należnych od zasądzonego świadczenia odpowiednio do spowodowanej nadużyciem zwłoki w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce,
5. pozostawieniu pisma bez nadania mu biegu, bądź pominięcie czynności.

Poszczególne przepisy k.p.c. zawierające sankcje to:

- art. 1911§ 1 k.p.c. Jeżeli z treści pozwu i załączników oraz z okoliczności wniesienia pozwu, a także faktów, o których mowa w art. 228, wynika oczywista bezzasadność powództwa, stosuje się przepisy poniższe.

§ 2. Gdyby czynności, które ustawa nakazuje podjąć w następstwie wniesienia pozwu, miały być oczywiście niecelowe, można je pominąć. W szczególności można nie wzywać powoda do usunięcia braków pozwu ani do uiszczenia opłaty, jak również nie sprawdzać wartości przedmiotu sporu ani nie przekazywać sprawy.

§ 3. Sąd może oddalić powództwo na posiedzeniu niejawnym, nie doręczając pozwu osobie wskazanej jako pozwany ani nie rozpoznając wniosków złożonych wraz z pozwem.

§ 3. Uzasadnienie wyroku sporządza się na piśmie z urzędu. Powinno ono zawierać jedynie wyjaśnienie, dlaczego powództwo zostało uznane za oczywiście bezzasadne. Wyrok z uzasadnieniem sąd z urzędu doręcza tylko powodowi z pouczeniem o sposobie i terminach wniesienia zażalenia.

- art. 1861 § 1 k.p.c. pismo, które zostało wniesione jako pozew, a z którego nie wynika żądanie rozstrzygnięcia sporu o charakterze sprawy cywilnej, przewodniczący zwraca wnoszącemu bez żadnych dalszych czynności,chyba że wyjątkowe okoliczności uzasadniają nadanie mu biegu,

- art. 2262. § 1 k.p.c. Ilekroć zachowanie strony w świetle okoliczności sprawy wskazuje na nadużycie przez nią prawa procesowego, sąd poucza ją o możliwości zastosowania wobec niej środków, o których mowa w § 2. 

§ 2. W przypadku gdy sąd stwierdzi nadużycie przez stronę prawa procesowego, może w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie: 

1) stronę nadużywającą skazać na grzywnę; 

2) niezależnie od wyniku sprawy, odpowiednio do spowodowanej tym nadużyciem prawa procesowego zwłoki w jej rozpoznaniu, włożyć na stronę nadużywającą obowiązek zwrotu kosztów w części większej, niż wskazywałby wynik sprawy, a nawet zwrotu kosztów w całości; 

3) na wniosek strony przeciwnej: 

a) przyznać od strony nadużywającej koszty procesu podwyższone odpowiednio do spowodowanego tym nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy, nie więcej jednak niż dwukrotnie, 

b) podwyższyć stopę odsetek zasądzonych od strony, której nadużycie spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce, z tym że stopa może zostać podwyższona nie więcej niż dwu-krotnie; przepisów o maksymalnej dopuszczalnej wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie nie stosuje się.

- art. 3943 § 1 k.p.c. Niedopuszczalne jest zażalenie wniesione jedynie dla zwłoki w postępowaniu. 

§ 2. Za zażalenie wniesione jedynie dla zwłoki w postępowaniu uważa się: 

1) drugie i dalsze zażalenie wniesione przez tę samą stronę na to samo postanowienie, 

2) zażalenie na postanowienie wydane w wyniku czynności wywołanych wniesieniem przez tę samą stronę wcześniejszego zażalenia 

– chyba że okoliczności sprawy wykluczają tę ocenę. 

§ 3. Zażalenie, o którym mowa w § 1, pozostawia się w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności, w szczególności nie przedstawia się go do rozpoznania sądowi właściwemu. To samo dotyczy pism związanych z jego wniesieniem. 

§ 4. O pozostawieniu zażalenia i pism związanych z jego wniesieniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz – przy wniesieniu zażalenia. 

§ 5. Przepis art. 380 stosuje się odpowiednio

- art. 45812 k.p.c. (w sprawach gospodarczych) - niezależnie od wyniku sprawy sąd może obciążyć kosztami procesu w całości lub części stronę, która przed wytoczeniem powództwa zaniechała próby dobrowolnego rozwiązania sporu, uchyliła się od udziału w niej lub uczestniczyła w niej w złej wierze i przez to przyczyniła się do zbędnego wytoczenia powództwa lub wadliwego określenia przedmiotu sprawy

Za rozwiązanie zapobiegające nadużywaniu prawa procesowego można poniekąd uznać nowe przepisy dotyczące obostrzeń w zakresie podnoszenia zarzutu potrącenia. Mianowicie strona nie będzie mogła dowolnie kreować zarzutu potrącenia według własnego uznania, ale będzie musiała przestrzegać w tym zakresie przepisu art. 2031 k.p.c.: 

§ 1. Podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. 

§ 2. Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna. 

§ 3. Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do pisma tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat.

1Druk nr 3137 Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Źródło: http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=3137