Przedmiotowa uchwała została podjęta w odpowiedzi na następujące zagadnienie prawne: „czy osobą uprawnioną do zachowku w rozumieniu art. 991 § 1 k.c., która jako zstępny byłaby powołana do spadku z ustawy, jest wnuk spadkodawcy jako dalszy zstępny, gdy dziecko spadkodawcy jako spadkobierca ustawowy odrzuciło spadek z ustawy, w sytuacji gdy dziedziczenie (stwierdzenie nabycia spadku) nastąpiło na podstawie testamentu, a dziecko spadkodawcy, które odrzuciło spadek nie zostało powołane do dziedziczenia na podstawie tego testamentu?”
Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 k.c., poprzez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym
Powyżej opisane orzeczenie oznacza, że jeśli rodzic odrzucił spadek, choć nie był do niego powołany testamentem, to wnuk spadkodawcy, a dziecko osoby, która złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku, nie dziedziczy po swoim dziadku/babci.
Zgodnie z art. 991 k.c. zstępnemu – małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy – który byłby powołani do spadku z ustawy, należą się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału, o ile uprawniony zstępny jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest małoletni. Natomiast jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku, bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 k.c., poprzez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 k.c. ma bowiem prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku. Prawo do zachowku jest definiowane jako prawo do otrzymania określonej w pieniądzu wartości, dla obliczenia której podstawę stanowi spadek i niektóre darowizny zdziałane przez spadkodawcę. Jest to prawo powstające ex lege, które nie może być modyfikowane wolą spadkodawcy, chyba że wyjątkowo ustawa mu na to zezwala (wydziedziczenie). Do czasu otwarcia spadku ma ono charakter potencjalny, bo jego istnienie, a zwłaszcza wielkość, nie jest pewna. Prawo to może być, wedle wyboru spadkodawcy, zaspokojone poprzez powołanie do dziedziczenia, zapis czy darowiznę. Jeśli tak się nie stanie, uprawnionym przysługuje roszczenie o zapłatę kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku, a jeśli w ogóle nic nie otrzymają, przysługuje im roszczenie o pokrycie całego zachowku.
W niniejszej sprawie sąd prowadzący postępowanie powziął wątpliwości prawne co do tego, czy osobą uprawnioną do zachowku w rozumieniu art. 991 § 1 k.c., która jako zstępny byłaby powołana do spadku z ustawy, jest wnuk spadkodawcy jako dalszy zstępny, gdy dziecko spadkodawcy jako spadkobierca ustawowy odrzuciło spadek z ustawy.
Sąd Najwyższy zważył, że przy interpretacji przepisów dotyczących instytucji zachowku nie należy ich wykładać rozszerzająco. Prawo do zachowku ma bowiem charakter osobisty i przysługuje konkretnej osobie. Art. 991 k.c. dotyczy osób, które byłyby powołane do spadku z ustawy. W niniejszej sprawie wnuk spadkodawcy nie byłby powołany do spadku z ustawy gdyż do kręgu spadkobierców ustawowych należał jego rodzic, który spadek odrzucił.
Przyjęta przez Sąd Najwyższy interpretacja wydaje się zatem słuszna, zaś inne rozumienie kręgu osób uprawnionych z art. 991 k.c. mogłoby prowadzić do wypaczenia instytucji zachowku.
Autor: Michał Wasilenko
Adwokat, Senior Associate w Departamencie Prawnym, członek Izby Adwokackiej w Lublinie, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Specjalizuje się w prawie spółek handlowych oraz w prawie cywilnym.
