Uchwała SN: Małżonek dłużnika jest dłużnikiem odpowiadającym za długi z majątku wspólnego małżonków

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na postawione zagadnienie prawne w brzmieniu: „czy przyznanie w art. 41 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wierzycielowi, którego osobistym dłużnikiem jest jeden z małżonków, możliwości żądania zaspokojenia z majątku wspólnego powoduje, że drugi z małżonków staje się dłużnikiem w znaczeniu prawa materialnego, z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, czy też obowiązkiem takiego małżonka jest jedynie znoszenie egzekucji z majątku wspólnego?​”

Ocena odpowiedzialności małżonka dłużnika za zaciągnięty dług

W tym miejscu wskazać warto, że zgodnie z art.  41 k.r.o., dotyczącym odpowiedzialności małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. Natomiast jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.

Przepisy art. 41 k.r.o. dotyczą zatem sytuacji, kiedy to dłużnikiem jest jeden z małżonków. W przypadku długu zaciągniętego przez oboje małżonków bez znaczenia co do zasady jest ustrój majątkowy, jakiemu podlegają małżonkowie dłużnicy. Na podstawie przepisów art. 41 k.r.o. można wyróżnić następujące zobowiązania:

1) zaciągnięte za zgodą małżonka;

2) zaciągnięte bez zgody małżonka;

3) powstałe przed powstaniem wspólności lub dotyczące majątku osobistego małżonka;

4) powstałe w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Powyższy podział przeprowadzony został w oparciu o kryterium możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela z majątku wspólnego. Przy ocenie odpowiedzialności małżonka dłużnika za zobowiązania zaciągnięte przez drugiego małżonka należy zatem ustalić, czy zobowiązanie zostało zaciągnięte za jego zgodą. Odpowiedź pozytywna implikuje możliwość zaspokojenia się bez ograniczeń z majątku wspólnego, a negatywna zaspokojenie się tylko z niektórych składników majątku wspólnego, w tym przede wszystkim z wynagrodzenia za pracę oraz z dochodów uzyskiwanych z prowadzonej działalności gospodarczej.

Dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego

W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy podkreślał, że wyrażenie zgody na zaciągnięcie zobowiązania nie sprawia, że małżonek wyrażający zgodę staje się stroną umowy. Zgodnie z tezą wyroku SN z 11.06.1999 r., II CKN 390/98, LexPolonica nr 337868: „małżonek, wyrażając zgodę na udzielenie przez współmałżonka pożyczki, mającej charakter czynności prawnej przekraczającej zwykły zarząd majątkiem wspólnym, nie staje się stroną umowy pożyczki. W sprawie zatem wytoczonej przez współmałżonka o zwrot pożyczki nie zachodzi między małżonkami współuczestnictwo konieczne”. Należy w pełni podzielić powyższą argumentację. Ustawodawca wyraźnie bowiem odróżnia zgodę osoby trzeciej od oświadczenia woli, które stanowi element konstytutywny czynności prawnej. Uznanie, jakoby małżonek dłużnika stawał się stroną czynności prawnej, prowadziłoby do naruszenia jednej z zasad prawa cywilnego, jaką jest autonomia woli, która przejawia się w wolności wyboru kontrahenta. Narzucenie jako kontrahenta małżonka strony umowy stałoby zatem w opozycji z powyższą zasadą.

Należy jednocześnie zauważyć, że co do zasady majątkiem wspólnym każdy z małżonków zarządza samodzielnie. Jeżeli natomiast stroną jest jeden z małżonków, to brak jest podstaw do uznania, że drugi z nich staje się także stroną umowy. Konsekwencją odróżnienia dłużnika materialnoprawnego od dłużnika egzekwowanego jest konieczność pozwania jedynie tego pierwszego. Legitymacja procesowa bierna, czyli zdolność do występowania w konkretnym procesie w charakterze pozwanego, przysługuje małżonkowi będącemu dłużnikiem, a nie małżonkowi dłużnika. Odpowiedzialność małżonka dłużnika stanowi zaś przedmiot kognicji sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności zgodnie z art. 787 k.p.c.

Wskazać ponadto należy, że zgodnie z aktualną tezą zawartą w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2016 r., IV CSK 654/15 – „przyznanie wierzycielowi, którego osobistym dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, możliwości żądania zaspokojenia z ich majątku wspólnego, nie powoduje, że drugi z małżonków staje się dłużnikiem w znaczeniu prawa materialnego i to także z chwilą nadania przeciwko niemu klauzuli wykonalności. Małżonek, który sam nie był stroną czynności prawnej generującej powstanie zobowiązania do świadczenia wobec wierzyciela nie staje się więc jego współdłużnikiem, a obowiązkiem takiego małżonka jest jedynie znoszenie egzekucji z majątku wspólnego”. Możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku wspólnego małżonków na podstawie art. 41 § 1 k.r.o. nie oznacza więc, że współmałżonek dłużnika osobistego sam staje się dłużnikiem tego wierzyciela (wyrok SN z dnia 4 listopada 2010 r., IV CSK 141/10, niepubl.; wyrok SN z dnia 24 czerwca 2005 r., V CSK 799/04 niepubl.; uzasadnienie uchwały SN z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03, OSP 2004/9/116; postanowienie SN z dnia 27 września 2000 r., V CKN 1506/00, niepubl.). Zgodnie z powołanym orzecznictwem nie ma zatem np. możliwości aby wierzyciel wytoczył od razu powództwo zarówno przeciwko swemu dłużnikowi osobistemu oraz jego małżonkowi.

Opisywane zagadnienie, mimo że stało się przedmiotem uchwały Sądu Najwyższego, w dalszym ciągu wydaje się budzić wątpliwości związane ze statusem małżonka dłużnika.

Na podstawie sprawy o sygnaturze III CZP 36/19.