Art. 41 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej mówi, co następuje: „każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami. Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania”. Niestety zapisy ustawy zasadniczej często rozmijają się z rzeczywistością.
Tymczasowe aresztowanie w liczbach
Według badań przeprowadzonych przez fundację Court Watch Polska tymczasowe aresztowanie bywa stosowane w Polsce nawet w przypadkach, w których z dowodów zawartych w aktach sprawy nie wynika konieczność pozbawienia wolności człowieka, wobec którego obowiązuje zasada domniemania niewinności. Od końca 2015 r. do końca 2018 r. przybyło w polskich aresztach śledczych 3198 osadzonych. W tym samym czasie liczba odsiadujących karę pozbawie- nia wolności po wyroku spadła o 1619 osób. Do końca października 2019 r. liczba przebywających w aresztach wzrosła jeszcze bardziej, aż do 8617 osób, i jest dwukrotnie wyższa niż 4 lata temu. Niezmiennie 90% prokuratorskich wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania jest przez sądy uwzględnianych.
Ważnym wnioskiem z badania jest także to, że tymczasowe aresztowanie w większości przypadków stosowane jest nie tylko przez cały czas postępowania przygotowawczego, ale także sądowego. Bardzo rzadko zdarzało się, że tymczasowe aresztowanie zostało uchylone lub zastąpione innymi środkami zapobiegawczymi przed wydaniem prawomocnego wyroku. W kilku procentach spraw, w których właściwy rzeczowo był sąd okręgowy i w co piątej sprawie aresztowej, w której właści- wy rzeczowo był sąd rejonowy, uchylenie tymczasowego aresztowania miało zwią- zek z ustaniem przesłanek do stosowania izolacji. Z uchyleniem tymczasowego aresztowania w zawiązku z umorzeniem sprawy mieliśmy do czynienia rzadziej niż raz na 100 przypadków zastosowania tymczasowego aresztowania. W sprawach, w których akt oskarżenia skierowano do sądu rejonowego, w co 20. przypadku uchylenie tymczasowego aresztowania nastąpiło w związku z zastosowaniem któregoś z konsensualnych trybów zakończenia sprawy.
Polska w ogonie Europy
Na postawie danych międzynarodowych wiemy, że wyższy poziom jakości wymiaru sprawiedliwości, koreluje z niższymi średnimi czasami tymczasowego aresztowania. Według ostatniej edycji badania organizacji World Justice Project, Polska zajmuje 17 miejsce spośród 24 badanych krajów Europy i Ameryki Północnej z wynikiem 0,61 na skali od 0 (najgorzej) do 1 (idealnie).
Fundacja Court Watch Polska opracowała rekomendacje, których zastosowanie mogłoby ulepszycc praktykę stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce. Są to:
- rzetelna analiza wniosków i wyczerpujące uzasadnianie postanowień,
- obecność obrońcy przy pierwszych czynnościach procesowych,
- Skrócenie maksymalnej długości tymczasowego aresztowania, o które może jednorazowo wnioskować prokurator,
- zmiana nazwy na odizolowanie zapobiegawcze, co pozwoli odróżnić je od aresztowania, które wiąże się ze stygmatyzacją społeczną,
- wprowadzenie systemu dozoru elektronicznego (SDE) – opcjonalne wzmocnienie środka zapobiegawczego, jakim jest dozór policji (art. 275 kpk),
- zryczałtowane odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie,
- domyślne orzekanie poręczenia majątkowego w rozumieniu dawnej klasycznej koncepcji kaucji z uwagi na bogacenie się społeczeństwa. Coraz więcej osób posiada dobra materialne, których utrata byłaby znaczną dolegliwością. Poręczenie majątkowe powinno być pierwszym z rozważanych środków zapobiegawczych przez ograny prowadzące postępowanie.
Autor: Katarzyna Kołbuś
Redaktor prowadząca RB Magazine. Od ponad 10 lat związana z prasą branżową, m.in. Gazetą Finansową i portalem ipip.com.pl, który poświęcony jest finansom, podatkom, prawu, polityce i gospodarce. Ukończyła filologię polską na UMCS oraz językową redakcję tekstu na Uniwersytecie Warszawskim
