Analizując przedmiotowe zagadnienie, Sąd Najwyższy odwołał się zarówno do analizy porównawczej z innymi systemami prawnymi (głównie europejskimi), jak i analizy ewolucji treści art. 448 k.c.
Odwołanie do kodeksu zobowiązań
Sąd Najwyższy, odwołując się do treści Kodeksu zobowiązań [1], wskazał, iż kodeks cywilny realizuje i kontynuuje wymienione założenia kodeksu zobowiązań tj. utrzymuje model kompensacji uszczerbków niemajątkowych (krzywdy, bólu, cierpienia), który polega na tym, że każdorazowo musi istnieć wyraźna podstawa normatywna dla przyznania zadośćuczynienia za taką szkodę.
Kodeks cywilny przewiduje, że zadośćuczynienie pieniężne może być przyznane temu, kto doznał krzywdy w związku z naruszeniem jego dóbr osobistych czynem niedozwolonym ( art. 445 KC oraz 448 w zw. z art. 24 KC), a także najbliższym członkom rodziny zmarłego, który zmarł w wyniku takiego czynu ( art. 446 § 4 KC). Wyjątkowo przepisy szczególne przewidują zadośćuczynienie również w przypadku naruszenia innych interesów niemajątkowych, niebędącymi dobrami osobistymi [2].
Niemniej jednak doznanie krzywdy przez daną osobę nie przesądza, iż danej osobie będzie przysługiwać roszczenie o przyznanie zadośćuczynienia, jeśli nie doszło do naruszenia jej dóbr osobistych lub niezaistniała inna, szczególna podstawa.
Nowelizacja z 2008 roku
W tym miejscu wskazać należy, iż na mocy nowelizacji ustawy z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731) art. 446 KC został uzupełniony o §4, na mocy którego została dodana możliwość dochodzenia zadośćuczynienia w razie śmierci poszkodowanej osoby bliskiej.
Zdaniem Sądu Najwyższego wprowadzenie art. 446 § 4 KC nie było wyrazem woli ustawodawcy, by prawnie uznać lub chronić dobro osobiste w postaci ogólnie ujętych więzi rodzinnych czy więzi poszkodowanego z osobami bliskimi. W szczególności analiza językowa, historyczna i systemowa wskazuje, że przedmiotem ochrony art. 446 § 4 KC nie jest dobro osobiste jako takie, lecz inny interes niemajątkowy. W żadnym razie tak chronione interesy niemajątkowe nie muszą być jednak utożsamiane z dobrami osobistymi.
Nie można więc utożsamiać decyzji ustawodawcy o przyznaniu zadośćuczynienia za śmierć najbliższego członka rodziny ( art. 446 § 4 KC), z wolą stworzenia podstawy dla kompensacji krzywdy osób bliskich poszkodowanego.
Skoro ustawodawca przyznał w art. 446 § 4 KC roszczenie o zadośćuczynienie osobom bliskim jedynie w przypadku śmierci poszkodowanego, nieuzasadnione jest rozszerzanie zakresu ochrony także na przypadki, w których do jego śmierci nie doszło. Ochrona dóbr osobistych ma charakter wyjątkowy i sięganie do jej mechanizmów powinno następować z ostrożnością i powściągliwością, bez tendencji do sztucznego poszerzania katalogu tych dóbr; każde dobro skupia bowiem w sobie dwa elementy: chronioną wartość oraz prawo żądania od wszystkich innych poszanowania tej wartości [3].
Zdaniem Sądu Najwyższego w razie doznania poważnego uszczerbku na zdrowiu przez osobę poszkodowaną czynem niedozwolonym skutki tego czynu nie mogą stanowić naruszenia dobra osobistego osób bliskich poszkodowanego, ponieważ jest to sprzeczne z naturą dóbr osobistych, norm chroniących te dobra oraz roszczeń (zakazowych) służących ich ochronie.
Pojęcie więzi rodzinnych
Sąd Najwyższy w uchwale wskazał, iż pojęcie więzi rodzinnych odwołuje się do stanu faktycznego, który z natury swej jest tylko względnie stabilny, a jego istnienie zależy od woli innej osoby. Więź międzyludzka ma bowiem charakter interpersonalny.
Dobra osobiste natomiast mają charakter indywidualny, nie chronią relacji, lecz pozycję i wartości pojedynczej osoby. Zaprzeczeniem osobistego charakteru dobra jest jego oparcie na związku z innym podmiotem, a więc na relacji interpersonalnej, czy na stosunku prawnym. Relacja określana mianem „więzi rodzinnej” jest pochodną sytuacji prawnej, społecznej i emocjonalnej więcej niż jednego podmiotu, co wyklucza jej ściśle osobisty charakter.
Treść definicji więzi rodzinnych zależy od woli stron i innych czynników. Gdyby zatem potraktować je jako dobro osobiste, chronione prawem bezwzględnym, skutecznym erga omnes ( art. 24 KC), oznaczałoby to możliwość narzucenia woli innym, czy – patrząc od drugiej strony – wykreowanie powszechnego obowiązku respektowania więzi z innymi osobami. Każde naruszenie dobra osobistego jest bezprawne, o ile nie zachodzi okoliczność tę bezprawność wyłączająca.
Niedozwolone bezpodstawne poszerzanie katalogu dóbr osobistych
Równocześnie „odkrywanie” nowych dóbr osobistych stanowić ma drogę do nieuzasadnionego systemowo właściwie nieograniczonego rozszerzania granic odpowiedzialności deliktowej za krzywdę.
Przyjęcie, że poważny i trwały uszczerbek na zdrowiu poszkodowanego powoduje naruszenie dóbr osobistych osób najbliższych w postaci więzi rodzinnych musiałoby prowadzić do nieuchronnego wniosku, że także bezpośrednio poszkodowany, niezależnie od roszczeń z tytułu uszczerbku na zdrowiu, może analogicznie żądać zadośćuczynienia za naruszenie swojego dobra osobistego przyjmującego taką postać.
Z drugiej strony należy wskazać, że kult pamięci osoby zmarłej nie jest dobrem opartym na więzi bliskości między osobami żyjącymi, ale jest to dobro obejmujące wyłącznie uczucia i interesy niemajątkowe osoby żyjącej, związane z pamięcią o osobie zmarłej. Tym samym, nawet jeśli dobro to stanowiło podstawę do uzasadnienia przyznania zadośćuczynienia na podstawie art. 448 KC osobie bliskiej poszkodowanego, który zmarł wskutek czynu niedozwolonego, nie ma żadnych podstaw dla analogicznego jego stosowania w przypadku wyrządzenia żyjącej osobie poszkodowanej poważnego uszczerbku na zdrowiu.
Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z dnia 22 października 2019 r. I NSNZP 2/19, Legalis nr 2236263
[1] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań, Dz.U. 1933, nr 82, poz. 598; dalej: KZ)
[2] Zadośćuczynienie za zmarnowany urlop, por. uchwała Sądu Najwyższego z 19 listopada 2010 r., III CZP 79/10; zadośćuczynienie za naruszenie praw pacjenta – art. 4 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, t.j. Dz.U. 2019 r. poz. 1127; dalej: PrPacjRPPU)
[3] Uchwała Sądu Najwyższego z 19 listopada 2010 r., III CZP 79/10, Legalis numer 260723
Autor: Hanna Żołnierkiewicz
Adwokat w Departamencie Prawnym. Od 2017 roku związana z Russell Bedford Dmowski i Wspólnicy Kancelaria Adwokacka Sp.k. Posiada doświadczenie w obsłudze prawnej na rzecz przedsiębiorców w zakresie łączenia, podziału i przekształcenia spółek oraz w zakresie prawa upadłościowego, prawa restrukturyzacyjnego i prawa rynku kapitałowego. Prowadzi bieżącą obsługę spółek prawa handlowego, w tym sporządza dokumentację korporacyjną, zarówno w języku polskim, jak i w angielskim. Reprezentuje również klientów przed sądami powszechnymi w sprawach z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego.
