Planowana nowelizacja tzw. „klauzuli sumienia”

W dniu 28 maja 2020 r. po III czytaniu na posiedzeniu Sejmu został uchwalony, projekt nowelizacji ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Projekt m.in. zmodyfikować art. 39 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r. (Dz.U. 1997 Nr 28, poz. 152, tj. z dnia 28 lutego 2020 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 514, dalej jako „Ustawa”), który stanowi tzw. „klauzulę sumienia”.  Projekt przewiduje zniesienie dotychczasowego obowiązku wskazywania przez lekarza powołującego się na klauzulę sumienia innego lekarza lub podmiotu, który podejmie się realizacji świadczenia w przypadku, którego inny lekarz odmówił wykonania. Zmiana ww. art. 39 Ustawy związana jest przede wszystkim z prawem odmowy wykonania przez lekarza zabiegu aborcji w trzech dopuszczalnych przypadkach, wskazanych w art. 4a. ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży.

Klauzula sumienia a ustawowe obowiązki lekarza – dotychczasowe brzmienie

Zgodnie z art. 39 Ustawy lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30 Ustawy, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.

Treść artykułu 30 Ustawy wskazuje, że obowiązkiem lekarza jest udzielenie pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. Ponadto zgodnie z art. 69 Kodeksu Etyki Lekarskiej, lekarz nie może odmówić pomocy lekarskiej w przypadkach niecierpiących zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania jej ze strony instytucji powołanych do udzielania pomocy.

Kiedy lekarz może odmówić wykonania zabiegu

W świetle powyżej wskazanych przepisów lekarz dotychczas miał prawo odmówić wykonania świadczenia, powołując się na klauzulę sumienia w przypadku gdy zwłoka nie spowoduje niebezpieczeństwa utraty życia lub ciężkiego uszkodzenia ciała bądź w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. Ponadto lekarz ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej.

Należy pamiętać, że  lekarz zatrudniony w publicznym zakładzie lenniczym nie ma możliwości odmówienia dokonania zabiegu przerwania ciąży powołując się na klauzule sumienia w przypadku gdy przerwanie ciąży dotyczy przypadku, gdy ciąża stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej. W takim przypadku naruszony zostaje m.in art. 15 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej oraz  art. 30 Ustawy.[1]

Natomiast, w przypadku gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, to publiczny zakład leczniczy jest zobowiązany do dokonania zabiegu aborcji. Za bezprawną należy uznać praktykę niektórych publicznych zakładów leczniczych, polegającą na składaniu przez te podmioty deklaracji o niewykonywaniu zabiegów przerywania ciąży w ogóle. W obowiązującym stanie prawnym jedynie lekarz może powołać się na klauzulę sumienia, nie ma takiej możliwości natomiast  publiczny zakład leczniczy [2].

Powody nowelizacji

W odpowiedzi na pytanie dotyczące uzasadnienia wprowadzenia zmiany w art. 39 Ustawy  przedstawiciele partii rządzącej wskazują, iż lekarz, który odmawia np. dokonania zabiegu aborcji powołując się na klauzulę sumienia, również postępuje niezgodnie ze swoimi przekonaniami  wskazując innego lekarza lub podmiot, który może takiego zabiegu dokonać. Ponadto zdaniem przedstawicieli partii rządzącej informacje na temat miejsc, w których można dokonać aborcji, można znaleźć w Internecie.

W tym miejscu wskazać należy, że tak ukształtowany obowiązek lekarza został uznany przez Trybunał Konstytucyjny niezgodny z Konstytucją RP. Trybunał wskazał, że konstytucyjna gwarancja wolności sumienia chroni jednostkę nie tylko przed przymusem podjęcia bezpośredniego zamachu na chronione dobro, lecz także przed takim postępowaniem niezgodnym z sumieniem jednostki, które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku, w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego (pkt 6.2.1 uzasadnienia wyroku TK z dnia 7 października 2015 r., K 12/14) Jednocześnie Trybunał ocenił, że ustawodawca mógł i powinien zastosować inne, bardziej efektywne, sposoby informowania pacjenta o realnej możliwości uzyskania świadczenia zdrowotnego (pkt 6.2.6 uzasadnienia wyroku) [3].

Pomimo treści ww. uzasadnienia Trybunały Konstytucyjnego nowelizacja art. 39 Ustawy nie wskazuje na inne, bardziej efektywne, sposoby informowania pacjenta. Co więcej propozycja nowelizacji art. 39 Ustawy, całkowicie rezygnuje z jakiegokolwiek obowiązku informowania pacjenta, co może być wątpliwe m.in z perspektywy prawa pacjentów do dostępu do informacji publicznej.

[1] Prawo Medyczne, Mirosław Nesterowicz , Dom Organizatora TNOiK Wydawnictwo, Toruń 2013, wyd.10, s.279

[2] Prawo Medyczne, Mirosław Nesterowicz , Dom Organizatora TNOiK Wydawnictwo, Toruń 2013, wyd.10, s.279-280

[3] Kopeć Marcin (red.), Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz