Jak dość powszechnie wiadomo w razie śmierci osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą, co do zasady, prawa i obowiązki, a także aktywa i pasywa związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, stają się częścią masy spadkowej po takiej osobie i podlegają dziedziczeniu na podstawie testamentu albo ustawy. Jest to sytuacja, która bardzo często może prowadzić do tego, że dotychczas całkiem nieźle prosperująca firma, w toku trwania procedur dotyczących dziedziczenia, a często także sporów rodzinnych w tym zakresie, straci kontrahentów, wygasną umowy, a aktywa obrotowe ulegną zniszczeniu, utracie czy innym ubytkom.
Skoro przedsiębiorca będący osobą fizyczną rozważałby przygotowywanie dla notariusza dokumentów związanych z opisaniem przedsiębiorstwa na potrzeby sporządzenia testamentu w formie aktu notarialnego z zapisem windykacyjnym obejmującym specyfikację praw i obowiązków, aktywów i pasywów stanowiących przedsiębiorstwo, które i tak zdezaktualizują się do dnia otwarcia spadku - lepiej rozważyć założenie choćby spółki osobowej.
Bardzo dobrym rozwiązaniem dla przedsiębiorcy jest możliwość przekształcenia działalności w spółkę z o.o., jednak nie wszyscy przedsiębiorcy chcą prowadzić pełną księgowość i sprawozdawczość. Niektórzy obawiają się też opodatkowania na poziomie spółki, a następnie na poziomie wspólnika.
Innym rozwiązaniem może być utworzenie spółki osobowej (nawet przy udziale osoby bliskiej jako wspólnika), która jest transparentna podatkowo, a podatnikami są tylko wspólnicy. Należy przy tym tak przygotować umowę spółki, aby zawierała odpowiednie rozwiązania w przypadku śmierci wspólnika i wstąpienia w jego miejsce spadkobierców.
Można skorzystać także z rozwiązania, jakim jest sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego i umieszczenie w nim zapisu windykacyjnego dotyczącego prowadzonego przedsiębiorstwa.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 2 czerwca 2017r. sygn. akt II CSK 722/16: „dla zidentyfikowania przedsiębiorstwa jako szczególnego rodzaju rzeczy w obrocie nie mają znaczenia okoliczności podmiotowe, a mianowicie to, że wszystkie prawa do wchodzących w jego skład elementów należy przypisać jednej osobie fizycznej lub prawnej, lecz wspomniane już takie ich zespolenie, że wszystkie one używane są w celu prowadzenia działalności, którą cechuje fachowość, podporządkowanie regułom opłacalności lub zasadzie racjonalnego gospodarowania, działanie na własny rachunek, powtarzalność działań, uczestnictwo w obrocie gospodarczym, podporządkowanie zasadom gospodarki rynkowej”.
Powyższe ma istotne znaczenie w sytuacji, gdy przedsiębiorca w swoim rozporządzeniu testamentowym w miarę możliwości dokładnie opisze swoje przedsiębiorstwo i w ramach zapisu windykacyjnego powierzy przedsiębiorstwo konkretnej osobie. Wówczas, nawet w razie sporów w gronie spadkobierców, co do zasad dziedziczenia lub działu spadku, przedsiębiorstwo nie powinno zaprzestać działalności w chwili otwarcia spadku (czyli po śmierci spadkodawcy), ale poprzez faktyczne objęcie zarządu nad nim przez osobę, na rzecz której dokonano zapisu windykacyjnego, będzie funkcjonowało nadal.
Co prawda opisanie przedsiębiorstwa może powodować pewne trudności, ale nawet jeżeli nie dokonano dokładnego opisania, można w razie wątpliwości powoływać się na celowe, funkcjonalne, przedmiotowe powiązanie z przedsiębiorstwem. A jak wskazuje Sąd Najwyższy w przywołanym powyżej orzeczeniu: „stworzenie funkcjonalnej definicji przedsiębiorstwa zostało przez ustawodawcę powiązane z wprowadzeniem do systemu prawnego takich rozwiązań, które pozwalają na przedsiębiorstwo spojrzeć całościowo i uczynić je w tej postaci przedmiotem nawiązywanych w obrocie stosunków prawnych. Zasada ta została jednoznacznie wyrażona w art. 552 k.c., stosownie do którego czynność mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z jej treści albo z przepisów szczególnych. Jej potwierdzeniem są m.in. także przepisy art. 10641-106413 i art. 106414-106423 k.p.c., zezwalające na skierowanie egzekucji nie do poszczególnych rzeczy i praw majątkowych przedsiębiorcy, ale do prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa jako pewnej całości.”
Niestety nie można wykluczyć tego, że od dnia sporządzenia takiego testamentu z zapisem windykacyjnym do dnia otwarcia spadku stan przedsiębiorstwa ulegnie zmianie i powstanie spór, co do tego jakie elementy wchodzą w zakres przedsiębiorstwa, a jakienie. Oczywiście jeżeli chodzi o maszyny do produkcji nie powinno być wątpliwości, ale w przypadku na przykład samochodów osobowych, nie można już mieć takiej pewności.
Skoro przedsiębiorca będący osobą fizyczną rozważałby przygotowywanie dla notariusza dokumentów związanych z opisaniem przedsiębiorstwa na potrzeby sporządzenia testamentu w formie aktu notarialnego z zapisem windykacyjnym obejmującym specyfikację praw i obowiązków, aktywów i pasywów stanowiących przedsiębiorstwo, które i tak zdezaktualizują się do dnia otwarcia spadku - lepiej rozważyć założenie choćby spółki osobowej, do której jako wkład można wnieść prowadzone przez siebie przedsiębiorstwo i od razu przewidzieć w umowie spółki jakie będą zasady dziedziczenia praw i obowiązków wspólnika niwelując tym samym ryzyko, że budowana przez lata firma zakończy działalność wraz ze śmiercią przedsiębiorcy.
Autor:
Aleksandra Księżyk
Dyrektor Działu Prawnego w Warszawie. Radca prawny, od 2013 roku związana z Russell Bedford. Kieruje Działem Prawnym w Kancelarii Russell Bedford. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy w warszawskich Kancelariach Prawnych głównie przy obsłudze średnich i dużych przedsiębiorstw, ale również spółek Skarbu Państwa. W swojej praktyce zajmowała się postępowaniami sądowymi i administracyjnymi, a także tworzeniem różnego rodzaju umów, w tym z elementami prawa własności intelektualnej, porozumień, regulaminów, dokumentacji wewnętrznej, a także zakupowej. Jednakże głównym obszarem praktyki i zainteresowania jest prawo handlowe i procesy transformacyjne przedsiębiorstw z elementami prawa podatkowego i bilansowego. Zajmuje się przygotowaniem, a następnie wdrożeniem i przeprowadzeniem procesów połączeń, podziałów i przekształceń, a także tworzeniem i likwidacją podmiotów. W zakresie postępowań opracowuje strategie procesowe lub negocjacyjne. Realizuje niestandardowe projekty i wdraża nieszablonowe rozwiązania, przygotowywane zgodnie z indywidualnymi potrzebami klientów. Autorka artykułów dotyczących głównie aspektów związanych z procesami transformacyjnymi.
