Sprawa dotyczyła zastosowania art. 788 § 1 k.p.c. w przypadku przekształceń na gruncie przepisów Kodeksu spółek handlowych. Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów w uchwale z dnia 29 listopada 2017 r. (sygn. akt sprawy III CZP 68/17) udzielił odpowiedzi na pytanie prawne zadane przez sąd apelacyjny w Poznaniu, dotyczące kwestii stosowania art. 788 k.p.c. w sytuacji, w której dochodzi do przekształcenia spółki wierzyciela w inną spółkę w trybie art. 551 k.s.h.
Zasada kontynuacji
Sąd Najwyższy jednoznacznie wskazał, że w przypadku tzw. „klasycznego” przekształcenia spółek, tj. w sytuacji gdy dochodzi do przekształcenia jednej spółki prawa handlowego w inną spółkę prawa handlowego, zastosowanie znajduje zasada kontynuacji działalności przekształcanej spółki, która w wyniku procesu przekształcenia będzie działała nadal, ale w zmienionej formie prawnej, przyjmując niejako nową „szatę prawną”. Przekształcenie oznacza zatem zmianę typu spółki przy zachowaniu tożsamości podmiotowej w zakresie praw i obowiązków. Tożsamość podmiotowa spółek oznacza, że spółka przekształcona nie wstępuje w prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym przysługujące spółce przekształcanej, lecz z dniem przekształcenia spółce przekształconej przysługują wszelkie prawa i obowiązki spółki przekształcanej (art. 553 § 1 k.s.h.). Innymi słowy, mimo przeprowadzonego przekształcenia nadal w odniesieniu do tych praw i obowiązków chodzi o tę samą spółkę. Wyrażona w art. 553 § 1 k.s.h. zasada kontynuacji obejmuje zarówno prawa i obowiązki prywatnoprawne (art. 553 § 1 k.s.h.), jak i publicznoprawne (art. 553 § 2 k.s.h.). Jej działaniem objęta jest także sfera personalna, bowiem wspólnicy spółki przekształcanej, uczestniczący w przekształceniu, stają się z dniem przekształcenia wspólnikami spółki przekształconej (art. 553 § 3 k.p.c.).
Zgodnie zatem z powyższym Sąd Najwyższy wskazał, że przepis art. 788 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania w razie przekształcenia spółki handlowej w inną spółkę handlową na podstawie art. 551 § 1 k.s.h. Przepis art. 788 k.p.c. dotyczy bowiem nieadekwatności treści tytułu egzekucyjnego ze względu na przejście praw lub obowiązków w nim stwierdzonych na inny podmiot (sukcesja uniwersalna lub singularna) po wydaniu tytułu lub w toku postępowania sądowego. Pozwala on na nadanie klauzuli wykonalności na rzecz podmiotu aktualnie uprawnionego lub zobowiązanego do realizacji praw lub obowiązków stwierdzonych w tytule egzekucyjnym. W tym znaczeniu art. 788 § 1 k.p.c. pełni funkcję identyfikującą oraz ochronną.
Powyższe stanowisko Sądu Najwyższego zasługuje na aprobatę i w zasadzie szukanie argumentów przeciwnych i kontrowanie stosowania zasady kontynuacji w przypadku przekształcenia jednej spółki prawa handlowego w inną spółkę prawa handlowego powinno pozostawać raczej w obszarze naukowym niż w wymiarze praktycznym.
Zasada sukcesji
Należy natomiast zwrócić uwagę na pogląd Sądu Najwyższego w zakresie innych rodzajów przekształceń, tj. w odniesieniu do procesów transformacyjnych w postaci: (1) przekształcenie spółki cywilnej w spółkę handlową oraz (2) przekształcenia przedsiębiorcy jednoosobowego w spółkę kapitałową. SN wskazał, iż podtrzymuje – wyrażony już uprzednio w judykaturze Sądu Najwyższego – pogląd, że wskazane powyżej dwa przypadki przekształcenia są oparte na konstrukcji sukcesji praw i obowiązków na rzecz spółki przekształconej, a zatem nie są oparte na zasadzie kontynuacji.
Sąd Najwyższy wskazał, że mimo zbliżonego brzmienia przepisów regulujących skutki przekształcenia formy prawnej przedsiębiorcy i przekształcenia spółek handlowych, między przedsiębiorcą przekształcanym a spółką przekształconą nie zachodzi tożsamość podmiotowa, lecz następstwo prawne będące odmianą sukcesji uniwersalnej. Jednocześnie zbieżność treściowa między art. 26 § 5 zd. 2 k.s.h. i art. 5842 § 1 k.s.h. wskazuje – zdaniem SN – na wolę ustawodawcy oparcia przekształcenia przedsiębiorcy w spółkę kapitałową oraz przekształcenia spółki cywilnej w spółkę handlową na tożsamych rozwiązaniach, tj. przejścia praw i obowiązków. Na tle regulacji przyjętej w art. 26 § 5 zd. 2 k.s.h. SN wskazał na pogląd, że z dniem przekształcenia spółki cywilnej w spółkę handlową dochodzi do sukcesji praw i obowiązków spółki przekształcanej. Sąd Najwyższy powołał się przy tym na wyrok z dnia 9 września 2009 r. sygn. akt V CSK 35/09, co jednak jest tu dość niezrozumiałe, bowiem w orzeczeniu z dnia 9 września 2009 r. V CSK 35/09 wskazano wyraźnie, że:
„Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 26 kwietnia 2006 r., V CSK 159/05 (niepubl.) przyjął, że przekształcenie na podstawie art. 26 § 4 k.s.h. nie powodowało automatycznego (zgodnego z zasadą kontynuacji) przejścia majątku spółki cywilnej na spółkę jawną. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 lipca 2004 r., I CK 79/04 (niepubl.). Sąd Najwyższy przyjmował też, że spółka jawna nie była następcą procesowym wspólników spółki cywilnej (np. postanowienie z dnia 8 lipca 2003 r., IV CK 13/03, niepubl.; postanowienie z dnia 23 czerwca 2004 r., V CZ 53/04, niepubl.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zajmowano jednak także stanowisko odmienne, akceptujące zasadę kontynuacji. Po raz pierwszy Sąd Najwyższy przyjął taką wykładnię art. 26 § 4 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu w postanowieniu z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 177/04 (OSNC 2005, nr 12, poz. 217), następnie zaś potwierdził w wyroku z dnia 26 października 2005 r., V CK 285/05 (niepubl.), wyroku z dnia 21 września 2007 r., V CSK 141/07 (OSNC 2008, nr 11, poz. 131), wyroku z dnia 9 stycznia 2008 r., III CSK 196/07 (niepubl.) i wyroku z dnia 4 marca 2008 r., IV CSK 496/07 (niepubl.), a także - pośrednio - w uzasadnieniu uchwały z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 9/08 (OSNC 2009, nr 4, poz. 54).
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie (czyli w składzie, który wydał właśnie wyrok z dnia 9 września 2009r. sygn. akt V CSK 35/09) przychyla się do tego drugiego stanowiska.”
Można, a nawet należy polemizować, z poglądem Sądu Najwyższego, podnoszącym, że przekształcenie przedsiębiorcy jednoosobowego, a także spółki cywilnej w spółkę prawa handlowego jest oparte na konstrukcji sukcesji.
A zatem można, a nawet należy polemizować, z poglądem Sądu Najwyższego, wyrażonym w uchwale z 29 listopada 2017r. sygn. akt III CZP 68/17, podnoszącym, że przekształcenie przedsiębiorcy jednoosobowego, a także spółki cywilnej w spółkę prawa handlowego jest oparte na konstrukcji sukcesji. Rozdzielanie poszczególnych przypadków z ogólnej instytucji przekształcenia regulowanej tą samą ustawą (k.s.h.) na przekształcenie sensu stricto, czyli jednej spółki handlowej w inną spółkę handlową, do którego zastosowanie znajduje zasada kontynuacji działalności, oraz na przekształcenie przedsiębiorstwa przedsiębiorcy jednoosobowego albo wspólnego majątku wspólników spółki cywilnej (najczęściej przedsiębiorstwa), do którego nie znajduje już zastosowania zasada kontynuacji, ale sukcesji – jest nieuzasadnione, niecelowe i niepraktyczne dla przedsiębiorców jednoosobowych i wspólników spółek cywilnych, którzy zdecydują się na przekształcenie w spółkę prawa handlowego.
W uzasadnieniu zastosowania zasady kontynuacji w przypadku przekształcenia spółki handlowej w inną spółkę handlową wskazuje się m.in. na to, że dochodzi wyłącznie do zmiany formy prawnej i zmiany „szaty prawnej” spółki przekształcanej, przy zachowaniu całości prowadzonej działalności, ale w zmienionej formie prawnej. Biorąc pod uwagę powyższe, to w zasadzie taka sama sytuacja, tj. jedynie zmiana formy prawnej, została jednoznacznie wskazana w przepisie art. 551 § 5 k.s.h. w zakresie przekształcenia osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą we własnym imieniu: „Przedsiębiorca będący osobą fizyczną wykonującą we własnym imieniu działalność gospodarczą w rozumieniu ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz. U. Poz. 646) – (przedsiębiorca przekształcany) może przekształcić formę prowadzonej działalności w jednoosobową spółkę kapitałową (spółkę przekształconą) (przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową).”
Nie przekonuje także argument o tym, że między art. 26 § 5 zd. 2 k.s.h. i art. 5842 § 1 k.s.h. zachodzi taka zbieżność treściowa, która wskazuje na wolę ustawodawcy oparcia przekształcenia przedsiębiorcy w spółkę kapitałową oraz przekształcenia spółki cywilnej w spółkę handlową na tożsamych rozwiązaniach, tj. przejścia praw i obowiązków i tym samym zasadzie sukcesji. Należy bowiem wskazać, że przecież treść ww. przepisów, tj.
– art. 26 § 5 k.s.h. (dotyczącego przekształcenia spółki cywilnej w spółkę jawną): „Z chwilą wpisu do rejestru spółka, o której mowa w § 4, staje się spółką jawną. Spółce tej przysługują wszystkie prawa i obowiązki stanowiące majątek wspólny wspólników”, oraz
– art. 5842 § 1 (dotyczącego przekształcenia przedsiębiorcy w spółkę kapitałową): „Spółce przekształconej przysługują wszystkie prawa i obowiązki przedsiębiorcy przekształcanego”,
nie odbiega od treści przepisu art. 553 § 1 k.s.h. odnoszącego się do tzw. przekształcenia sensu stricto jednej spółki handlowej w inną: „art. 553 § 1. Spółce przekształconej przysługują wszystkie prawa i obowiązki spółki przekształcanej.”
Skoro brak jest różnic językowych i semantycznych w ww. przepisach to nie wydaje się zasadne wyprowadzanie wniosków, iż przepisy art. 26 § 5 k.s.h. i 5842 § 1 kreują zasadę sukcesji, podczas gdy przepis odnoszący się do przekształcenia sensu strico spółki handlowej, tj. art. 553 § 1 k.s.h. normuje zasadę kontynuacji działalności.
Wszystkie trzy wskazane powyżej przepisy (art. 26 § 5 k.s.h. i 5842 § 1 i art. 553 § 1 k.s.h.) są wyrazem kontynuacji przedmiotowej, nie zaś następstwa prawnego, jakie występuje w przypadku łączenia czy podziału spółek. Spółka przekształcona nie wstępuje w cudze prawa, ale jest cały czas podmiotem praw i obowiązków – przysługują jej prawa i obowiązki podmiotu przekształcanego.
Trudno także przychylić się do argumentu, iż skoro w przypadku przekształcenia osoby fizycznej będącej przedsiębiorcą, oraz w przypadku przekształcenia spółki cywilnej, nie występuje kontynuacja podmiotowa, to przekonuje to o występowaniu zasady sukcesji w przypadku takiego przekształcenia, nie zaś o zasadzie kontynuacji. Takie zapatrywanie, pozornie poprawne, odrywa się od oczywistej istoty odrębności przedsiębiorcy jednoosobowego, który prowadzi przedsiębiorstwo podlegające przekształceniu, i odrębności wspólnego przedsięwzięcia jako spółki cywilnej od samych wspólników takiej spółki. To, że w ramach przekształcenia czy to przedsiębiorstwa przedsiębiorcy jednoosobowego czy spółki cywilnej nie dochodzi do unicestwienia osób będących „właścicielami” tych podmiotów w wyniku przekształcenia, a w przypadku prostego przekształcenia spółki handlowej, spółka przekształcana przestaje istnieć, nie przekonuje o tym, że przekształcane przedsiębiorstwo przedsiębiorcy jednoosobowego czy też spółka cywilna nie powinna korzystać z zasady kontynuacji.
Zasada kontynuacji (ciągłości) rzutuje nie tylko na ocenę materialno-prawnych aspektów przekształcenia, lecz także na wynikające z niej konsekwencje procesowe.
Równość wobec prawa
Zasada kontynuacji (ciągłości) rzutuje nie tylko na ocenę materialno-prawnych aspektów przekształcenia, lecz także na wynikające z niej konsekwencje procesowe. W przypadku kontynuacji przekształcenie nie powoduje zmian stron w procesie, a wszelkie orzeczenia, wiążące podmiot przekształcany będą wiążące dla spółki przekształconej bez konieczności uzyskania na nie klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 k.p.c. Odmawianie zatem dobrodziejstwa płynącego z zasady kontynuacji w przypadku przekształcenia przedsiębiorcy jednoosobowego, oraz w przypadku spółki cywilnej prowadzi do nieuprawnionego uprzywilejowania przekształcenia sensu stricto. Ilustrując bowiem potencjalną sytuację procesową prostym przykładem, w którym nie będzie stosowana zasada kontynuacji do roszczenia związanego bez wątpienia z przedsiębiorstwem przedsiębiorcy przekształcanego, zaś do roszczenia związanego z przedsiębiorstwem przekształcanej spółki handlowej już tak, dojść można do przekonania, że nie ma tu równości wobec prawa.
Pomimo, że przekształcenie przedsiębiorstwa osoby fizycznej w spółkę z o.o. wymyka się kategorycznym ramom podziału na zasadę sukcesji oraz na zasadę kontynuacji, z uwagi na to, że przekształcona spółka kapitałowa nie jest ani następcą prawnym pod tytułem ogólnym, ani kontynuatorem w pełni wszelkich relacji przedsiębiorcy jednoosobowego, to jednak bliżej jest tu do zasady kontynuacji, niż do zasady sukcesji. W konsekwencji, z istoty instytucji przekształcenia, nie tylko przekształcenie sensu stricto odbywa się na zasadzie kontynuacji, lecz także przekształcenie działalności przedsiębiorcy jednoosobowego, jak też spółki cywilnej w spółkę prawa handlowego odbywa się na tej samej zasadzie (choć z oczywistymi odmiennościami w zakresie choćby dalszego funkcjonowania osób fizycznych).
Autor:
Aleksandra Księżyk
Dyrektor Działu Prawnego w Warszawie. Radca prawny, od 2013 roku związana z Russell Bedford. Kieruje Działem Prawnym w Kancelarii Russell Bedford.
