Z punktu widzenia prawnego działalność gospodarcza jest nierozerwalnie związana z osobą właściciela i tym samym z chwilą jego śmierci de facto kończy się byt prawny prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa. Z dnia na dzień zostaje wykreślony z Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, a z nim „znika” jego przedsiębiorstwo. Taka sytuacja może zaistnieć nie tylko z powodu podeszłego wieku przedsiębiorcy, ale także w wyniku nagłej choroby lub nieszczęśliwego wypadku, przez co przedsiębiorstwo traci jedyną osobę uprawnioną do zarządzania nim. Rodzi to wiele zagrożeń dla majątku przedsiębiorstwa, zatrudnionych pracowników i obrotu gospodarczego, w tym wierzycieli.
Problem ten został dostrzeżony przez ustawodawcę i w 2018 r. do porządku prawnego wprowadzono nową instytucję tzw. zarząd sukcesyjny. Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170, dalej „Ustawa”) weszła w życie 25 listopada 2018 r. Jej celem jest umożliwienie kontynuowania działalności przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy – właściciela, kiedy kwestie spadkowe nie zostały jeszcze uregulowane, a jednocześnie pozwala na sprawną kontynuację działalności przedsiębiorstwa tak długo, jak długo nie pojawią się formalni spadkobiercy zdolni przejąć całą działalność.
Geneza wprowadzenia zarządu sukcesyjnego do porządku prawnego
Zgodnie z uzasadnieniem do projektu Ustawy potrzeba regulacji i wprowadzenia nowej instytucji do systemu prawnego wynikała z szeregu problemów, jakie pojawiały się w momencie śmierci przedsiębiorcy prowadzącego firmę w formie jednoosobowej działalności gospodarczej. Problemy te dotyczyły sfery prawa prywatnego i publicznego, które w praktyce uniemożliwiały lub znacząco utrudniały kontynuację czy wznowienie działalności przedsiębiorstwa przez następców prawnych przedsiębiorcy. Do najważniejszych z nich, które zostały wskazane przez ustawodawcę, należą:
- brak „ośrodka decyzyjnego” – jednej osoby uprawnionej do prowadzenia spraw przedsiębiorstwa i samodzielnej reprezentacji wszystkich następców prawnych;
- ograniczone możliwości posługiwania się, choćby tymczasowo, firmą przedsiębiorcy, która identyfikuje w obrocie prawnym nie tylko jego, ale także jego przedsiębiorstwo;
- wygaśnięcie umów o pracę zawartych przez przedsiębiorcę i – co do zasady – pełnomocnictw dla pracowników i współpracowników;
- wygaśnięcie lub brak faktycznej możliwości wykonywania umów cywilnoprawnych związanych z działalnością przedsiębiorstwa;
- wygaśnięcie decyzji administracyjnych niezbędnych do prowadzenia danego rodzaju działalności gospodarczej (np. koncesje, licencje i zezwolenia);
- ograniczone możliwości przejęcia uprawnień i obowiązków podatkowych (zob. np. art. 97 § 2 Ordynacji podatkowej);
- trudności z dostępem do rachunku bankowego prowadzonego na potrzeby działalności przedsiębiorstwa i z dokonywaniem z niego wypłat;
- obowiązek zwrotu pomocy publicznej otrzymanej na podstawie umów, które nie zostały jeszcze wykonane, w całości wraz z odsetkami od dnia jej przekazania przez podmiot finansujący[1].
Dodatkowo w uzasadnieniu do projektu Ustawy wskazywano na długotrwałość procedur związanych ze stwierdzeniem nabycia spadku i jego działem, zwłaszcza w przypadku braku aktywności, porozumienia czy współpracy między spadkobiercami, nierzadko trwającej wiele miesięcy.
Aby rozwiązać te problemy, do polskiego porządku prawnego wprowadzono instytucję zarządu sukcesyjnego. Może on kontynuować działalność przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy – właściciela, kiedy kwestie spadkowe nie zostały jeszcze uregulowane. Wprowadzenie zarządu sukcesyjnego pozwala uniknąć przestoju i ewentualnego zamknięcia na stałe firmy zmarłego przedsiębiorcy i jednocześnie pozwala na sprawną kontynuację działalności przedsiębiorstwa tak długo, jak długo nie pojawią się formalni spadkobiercy zdolni przejąć całą działalność.
Powołanie zarządcy sukcesyjnego jeszcze za życia przedsiębiorcy i zgłoszeniu go do CEIDG niesie za sobą istotne pozytywne aspekty takiego działania:
- przedsiębiorstwo zachowuje pełną płynność działania,
- zarządca natychmiast po śmierci przedsiębiorcy może zająć się prowadzeniem firmy (bez konieczności załatwiania spraw u notariusza),
- umowy z pracownikami pozostaną w mocy,
- można zachować ciągłość wykonywania kontraktów,
- zarządca może szybko uzyskać potwierdzenie możliwości wykonywania koncesji lub zezwoleń.
Jak ustanowić zarząd sukcesyjny?
Uregulowania prawne dotyczące zarządu sukcesyjnego mają zastosowanie do jednoosobowych działalności gospodarczych (przedsiębiorców) zarejestrowanych w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Przedsiębiorca jeszcze za życia może wybrać osobę, która po jego śmierci przejmie tymczasowe zarządzanie majątkiem firmy. Taka forma tymczasowego kierowania przedsiębiorstwem zapewnia kontynuację działalności, a jednocześnie daje następcom prawnym czas na podjęcie decyzji, czy chcą kontynuować działalność na własny rachunek, sprzedać firmę, czy ją zamknąć.
Do ustanowienia zarządu sukcesyjnego wymagane jest: (i) powołanie zarządcy sukcesyjnego, (ii) wyrażenie zgody osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji, (iii) dokonanie wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego[2]. Przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego w ten sposób, że wskaże określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego albo zastrzeże, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym.
Zawieszenie działalności gospodarczej nie stanowi przeszkody do ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Jednakże nie można ustanowić zarządu sukcesyjnego, jeżeli została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy[3].
Zarząd sukcesyjny aktualizuje się z chwilą śmierci przedsiębiorcy, pod warunkiem że przedsiębiorca złożył wniosek o wpis do CEIDG powołanego zarządcy sukcesyjnego (art. 7 Ustawy). W przypadku gdy przedsiębiorca nie powołał zarządcy sukcesyjnego za życia lub nie złożył wniosku o wpis zarządcy do CEIDG, po jego śmierci zarządcę sukcesyjnego może powołać: małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku[4].
Rola zarządcy sukcesyjnego i moment wygaśnięcia działania zarządu sukcesyjnego
Zarząd sukcesyjny polega na tymczasowym kierowaniu przedsiębiorstwem, po śmierci przedsiębiorcy aż do czasu formalnego ustalenia następców prawnych zmarłego przedsiębiorcy, przeprowadzenia podziału spadku i rozstrzygnięcia o dalszych losach przedsiębiorstwa w spadku. Zarząd obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku[5].
Zakres umocowania zarządu sukcesyjnego określić należy jako szeroki. Obejmuje on zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Przepisem, który pozwala precyzyjniej ustalić, o jakie czynności chodzi, jest art. 29 ustawy, określający „zewnętrzną” granicę kompetencji zarządcy sukcesyjnego. Czynności, które wykraczają poza zakres opisany w art. 29 ustawy, nie są objęte kompetencją zarządcy sukcesyjnego w żadnym przypadku. Jako najistotniejsze należy zatem wskazać, że od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku[6].
Zaznaczenia przy tym wymaga, że niektóre czynności mogą być wykonywane przez zarządcę (w granicach jego kompetencji), lecz za zgodą innych podmiotów, nie mogą zatem być wykonywane przez zarządcę sukcesyjnego samodzielnie. Przede wszystkim, chodzi o czynności przekraczające zwykły zarząd. Stanowi to tzw. „wewnętrzne” ograniczenie kompetencji zarządcy sukcesyjnego[7]. Zarządca sukcesyjny dokonuje bowiem czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, a czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu są dokonywane przez zarządcę sukcesyjnego za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody – za zezwoleniem sądu.
Na zarządcę sukcesyjnego może być powołana osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych (art. 8 ust. 1 Ustawy), z zastrzeżeniem że nie może być to osoba, wobec której prawomocnie orzeczono zakaz prowadzenia działalności gospodarczej lub środek karny albo środek zabezpieczający w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej (obejmującego działalność gospodarczą wykonywaną przez przedsiębiorcę lub działalność gospodarczą w zakresie zarządu majątkiem)[8].
Maksymalny czas trwania zarządu sukcesyjnego przewidziany w Ustawie o zarządzie sukcesyjnym, wynosi 2 lata od dnia śmierci przedsiębiorcy. Sąd z ważnych przyczyn może przed dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego przedłużyć okres zarządu sukcesyjnego na czas nie dłuższy niż 5 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy[9].
Niezależnie od powyższego przepis art. 59 Ustawy określa również inne przesłanki, których wystąpienie ex lege powodują wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego, a co często umyka uwadze przedsiębiorców, którzy decydują się na zastosowanie tej instytucji. W konsekwencji błędnie zakładają, że czas trwania zarządu sukcesyjnego to 2 lata od dnia śmierci przedsiębiorcy, podczas gdy czas ten może się okazać znacznie krótszy. Jednocześnie ustanie zarządu sukcesyjnego z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w ust. 1 powołanego artykułu powoduje brak możliwości jego ponownego ustanowienia i tym samym definitywne i ostateczne ustanie bytu prawnego przedsiębiorstwa w spadku.
Po pierwsze, zarząd sukcesyjny wygaśnie z upływem 2 miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku. W konsekwencji ustawodawca ustanowił 2 miesięczny termin, w którym chociażby jeden ze spadkobierców, zarówno ustawowych, jak i testamentowych, zobowiązany jest do przyjęcia spadku, a zapisobierca windykacyjny do przyjęcia zapisu windykacyjnego, o ile chcą utrzymać status przedsiębiorstwa w spadku i kontynuować działalność gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy.
Kolejną przesłanką określoną w art. 59 ust. 1 pkt 2, której zaistnienie prowadzi do wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, jest uprawomocnienie się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości.
Przesłanka ta dotyczy sytuacji, gdy po formalnym ustaleniu w postępowaniu spadkowym następców prawnych przedsiębiorstwa w spadku okaże się, że tylko jeden podmiot stanie się jego właścicielem w całości. Może to być np. przypadek, gdy jedynym spadkobiercą jest małżonek, który posiadał udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub nabędzie je w całości zapisobierca windykacyjny. Wówczas wyłącznie ta jedna osoba będzie uprawniona do decydowania o losach odziedziczonego przedsiębiorstwa i nie będzie potrzeby zarządzania w sposób szczególny tą masą majątkową na jej rzecz, jako jedynego i wyłącznego właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Może on w takim przypadku powierzyć zarząd przedsiębiorstwem na podstawie innego tytułu prawnego, jak np. prokura czy zlecenie, lub samodzielnie wnieść je aportem do spółki [10].
Oznacza to, że w przypadku jednego spadkobiercy zarząd sukcesyjny może mieć zastosowanie do 2 miesiące od śmierci przedsiębiorcy, a nie przez maksymalny okres 2 lat. Mianowicie zgodnie z art. 59 ust. 1 pkt 1 Ustawy w ciągu 2 miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy co najmniej 1 spadkobierca musi przyjąć spadek, jeśli tego nie zrobi zarząd sukcesyjny wygaśnie z upływem tego terminu, a jednocześnie gdy istnieje tylko 1 spadkobierca, to zarząd sukcesyjny wygasa z momentem formalnego stwierdzenia nabycia spadku przez jedynego spadkobiercę.
Wygaśniecie zarządu sukcesyjnego następuje także wówczas, gdy jedna osoba nabędzie w całości przedsiębiorstwo w spadku, co również będzie prowadzić do wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, o czym stanowi pkt 3 ust. 1 (vide: art. 59 Ustawy). Może to nastąpić w efekcie np. sprzedaży udziałów w przedsiębiorstwie w spadku jednej osobie (niekoniecznie małżonkowi lub spadkobiercy, lub zapisobiercy jako jednemu ze współwłaścicieli przedsiębiorstwa w spadku) lub wspólnego wniesienia całego przedsiębiorstwa w spadku aportem do spółki kapitałowej lub osobowej spółki prawa handlowego (czyli jednostki organizacyjnej, o której mowa w art. 331 § 1 k.c., o czym stanowi m.in. art. 3 pkt 3 u.z.s.) [11].
Przesłankami wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego są także: upływ miesiąca od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego; ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy; dokonanie działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku.
Jak zaznaczono, co do zasady zarząd sukcesyjny trwa maksymalnie do 2 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy (z ważnych przyczyn może być przedłużony przez sąd nawet do 5 lat), jednakże przepisy Ustawy określają przesłanki/okoliczności, które powodują wcześniejsze nieodwracalne wygaśnięcie tego zarządu. Jest to o tyle istotne, iż może okazać się, że czas pełnienia zarządu sukcesyjnego w danym konkretnym przypadku będzie znacznie krótszy niż wskazane 2 lata.
Warunkiem, aby ustanowiony zarząd sukcesyjny nie wygasł, jest przyjęcie w ciągu 2 miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy co najmniej przez jednego ze spadkobierców przedsiębiorcy spadku lub przyjęcie przez zapisobiercę windykacyjnego zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie (wyjątkiem jest zarządca sukcesyjny działający na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku).
Jednocześnie w sytuacji, gdy spadkobierca po zmarłym przedsiębiorcy jest tylko jeden i to on nabędzie przedsiębiorstwo w spadku w całości, zarząd sukcesyjny „automatycznie” wygaśnie z dniem uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny.
W konsekwencji wspomniany 2-letni okres trwania zarządu sukcesyjnego może w praktyce okazać się okresem maksymalnie 2-miesięcznym, jeśli zmarły przedsiębiorca pozostawił po sobie wyłącznie jednego spadkobiercę.
Alternatywne rozwiązanie – przekształcenie formy działalności
Przed ustanowieniem zarządcy sukcesyjnego przedsiębiorca powinien szczegółowo przeanalizować zarówno sytuację biznesową firmy, jak i stosunki rodzinno-osobiste. Może się bowiem okazać, że ustanowienie zarządy sukcesyjnego na wypadek śmierci w danym konkretnym przypadku nie będzie optymalnym rozwiązaniem.
Przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą zarejestrowaną w CEIDG, oprócz powołania zarządcy sukcesyjnego może rozważyć inne alternatywne rozwiązania, które może podjąć za życia, aby zabezpieczyć kontynuację swojej działalności, w szczególności gdy prowadzona działalność jest większych rozmiarów.
Osoby fizyczne będące przedsiębiorcami mogą dokonać przekształcenia prowadzonej działalności gospodarczej w inną formę prawną, tj. spółkę prawa handlowego, korzystając z dwóch podstawowych rozwiązań, tj.:
- przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową, w praktyce najczęściej w jednoosobową spółkę z o.o.;
- wniesienie przedsiębiorstwa aportem do wcześniej założonej spółki prawa handlowego (osobowej lub kapitałowej) .
Z dniem przekształcenia osoba fizyczna staje się wspólnikiem albo akcjonariuszem spółki przekształconej, przy czym, z uwagi na to, że jest to spółka jednoosobowa (art. 551 § 5 k.s.h.), przysługują jej wszystkie udziały albo akcje w kapitale zakładowym tej spółki. Ostatnią czynnością w procesie przekształcenia jest złożenie wniosku o wykreślenie przedsiębiorcy z CEIDG.
Ogromną zaletą tego rozwiązania jest to, że spółce przekształconej przysługują wszystkie prawa i obowiązki przedsiębiorcy przekształcanego. Spółka przekształcona pozostaje podmiotem w szczególności zezwoleń, koncesji oraz ulg, które zostały przyznane przedsiębiorcy przed jego przekształceniem, chyba że ustawa lub decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji albo ulgi stanowi inaczej.
Spółka powstała w wyniku przekształcenia jednoosobowego przedsiębiorcy będzie mogła kontynuować działalność nawet w przypadku śmierci jedynego wspólnika.
Podsumowanie
Polski ustawodawca wprowadził w 2018 r. instytucję zarządu sukcesyjnego, której celem było umożliwienie kontynuowania działalności przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy – właściciela, kiedy kwestie spadkowe nie zostały jeszcze uregulowane. Wprowadzenie zarządu sukcesyjnego pozwala na sprawną kontynuację działalności przedsiębiorstwa tak długo, jak długo nie pojawią się formalni spadkobiercy zdolni przejąć całą działalność i zdecydować o dalszych losach przedsiębiorstwa. Alternatywnie można również zabezpieczyć kontynuację działalności poprzez zmianę jej formy, np. w spółkę kapitałową.
[1] Druk nr 2293 Rządowy projekt ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej.
[2] Art. 6 ust. 1 Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170).
[3] Art. 6 ust. 3 i 4 Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170).
[4] Art. 12 ust. 1 Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170).
[5] Art. 18 Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170)
[6] Art. 29 Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170)
[7] Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Prawo spadkowe przedsiębiorców. Komentarz, red. prof. dr hab. K. Osajda, 2022, wyd. 2
[8] Art. 8 ust. 1 Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170)
[9] Art. 60 Ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 170)
[10] M. Jaśniewicz [w:] Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Komentarz, red. S. Babiarz, Warszawa 2021, art. 59.
[11] M. Jaśniewicz [w:] Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Komentarz, red. S. Babiarz, Warszawa 2021, art. 59.
