Wprowadzenie preferencji dla samotnych rodziców w Polskim Ładzie 2.0

Ulga 1500 zł, jako odliczenie od podatku, w założeniu miała sprawić, że korzystające z niej osoby samotnie wychowujące dzieci, nie stracą w porównaniu z dotychczasowym rozwiązaniem. Tak się jednak nie stało – okazało się, że zastąpienie preferencyjnego opodatkowania dochodów ulgą 1500 zł jest zdecydowanie mniej korzystne podatkowo.

Preferencyjne opodatkowanie dochodów osoby samotnie wychowującej dzieci polega na obliczeniu podatku w podwójnej wysokości od połowy dochodu tej osoby. Dzięki takiemu sposobowi obliczenia podatku kwota wolna od podatku jest realizowana dwukrotnie, analogicznie jak przy wspólnym opodatkowaniu małżonków. Dodatkowo, biorąc pod uwagę znaczne podwyższenie kwoty wolnej od podatku wprowadzone Polskim Ładem 1.0 (30 000 zł), preferencyjny sposób opodatkowania w porównaniu do ulgi 1500 zł stanowi jeszcze bardziej korzystne rozwiązanie dla osoby samotnie wychowującej dzieci niż poprzednio obowiązująca preferencja. Tak wyglądało wcześniejsze rozwiązanie funkcjonujące od wielu lat. Podkreślić trzeba jednak, że mechanizm ten miał zostać w pełni przywrócony w ww. formie wyłącznie w przypadku dzieci z orzeczoną niepełnosprawnością. Tak wyglądał Projekt Polskiego Ładu 2.0 z dnia 12 maja 2022 r.

W projekcie sejmowym z dnia 12 maja 2022 r., w przypadku pozostałych dzieci, rodzic mógłby rozliczyć się ze swoim dzieckiem tylko połowicznie – tj. obliczyć podatek od podstawy opodatkowania podzielonej przez 1,5, a następnie pomnożyć go przez 1,5. W konsekwencji, rodzice dzieci bez orzeczonej niepełnosprawności, skorzystaliby de facto z 1,5-krotności standardowej kwoty wolnej, czyli 45 000 zł. Jednakże w projekcie z dnia 9 czerwca 2022 r. Senat wprowadził poprawkę przyjętą przez Sejm, która przywraca zasadę dwukrotności (a więc dawną preferencję w pełnym zakresie).

Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślał, że obywatele z wyżej wymienionych względów czuli się zawiedzeni, czemu dawali wyraz w nowych skargach kierowanych do RPO. Podnosili, że ustawodawca podjął działania zmierzające w istocie do przywrócenia połowy ulgi. Co więcej podkreślali oni, że projekt nie był poddany konsultacjom społecznym, a zmiana okazała się zdecydowanie mniej korzystna dla osób samotnie wychowujących dzieci. Rzecznik argumentował, że ustawodawca po raz kolejny w ostatniej chwili zaskoczył podatników modyfikacją przepisów. W projekcie rządowym z dnia 12 kwietnia 2022 r. pojawiły się bowiem regulacje dot. obliczenia podatku w podwójnej wysokości.

Rzecznik w omawianym temacie zauważył że: „Zmiana nie podlegała żadnym konsultacjom. Świadczy to o jej przeprowadzeniu w dużym pośpiechu, bez odpowiednich analiz i oceny skutków regulacji. RPO wskazywał na to jeszcze w toku prac nad "Polskim Ładem". W wystąpieniu do Marszałka Senatu akcentował zasadność pozostawienia dotychczasowych rozwiązań dla samotnie wychowujących dzieci”.

Od wejścia w życie ustawy z dnia 29 października 2021 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw (tj. pierwotnej wersji Polskiego Ładu) zgłaszano postulaty dotyczące przywrócenia możliwości korzystania z tego sposobu opodatkowania. Ministerstwo Finansów, a w dalszym etapie w szczególności RPO i Senat przychylili się do głosów płynących z przestrzeni publicznej. Po wejściu w życie ustawy Polski Ład 2.0, podatnicy będą mogli składać płatnikom oświadczenia o zamiarze korzystania z preferencyjnego opodatkowania dochodów, co pozwoli na realizowanie dodatkowej kwoty wolnej już w trakcie roku.

Stanowisko Senatu

Ponadto, Senat zamierzał również pozostawić możliwość skorzystania z odliczenia 1500 zł od podatku za 2022 r. argumentując to wywiedzionym z art. 2 Konstytucji zakazem dokonywania niekorzystnych dla podatnika zmian podatkowych w ciągu trwającego roku podatkowego. W myśl art. 2 Konstytucji (tzw. zasada trójjedyna), Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Z tej zasady generalnej wywodzi się m.in. zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, zgodnie z którą nie jest dopuszczalne dokonywanie zmian obciążeń daninowych w trakcie roku podatkowego w zakresie dotyczącym podatków płaconych w cyklu rocznym, a zmiany ustawowe odnośnie podatku dochodowego od osób fizycznych powinny być ogłaszane co najmniej na miesiąc przed końcem poprzedniego roku podatkowego, tj. do dnia 30 listopada.

Zasada, że zmiany w podatku dochodowym powinny być uchwalane co najmniej na miesiąc przed rozpoczęciem roku podatkowego, wywodzi się z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. TK orzekł tak po raz pierwszy 15 marca 1995 r. w wyroku o sygn. K 1/95. Trybunał stwierdził, że miesiąc jest „ostatecznym terminem, po którym nie można już dokonywać zmian mogących mieć wpływ na wysokość podatku w nadchodzącym roku podatkowym”.

Ministerstwo Finansów wskazuje natomiast, że „zakazy i nakazy wywodzone z zasad demokratycznego państwa prawnego (art. 2 konstytucji) nie mają charakteru bezwzględnego”. Można od nich odstąpić, gdy przemawia za tym ważny interes publiczny, jednak takie odstępstwo musi mieć charakter wyjątkowy objawiający się np. dążeniem ustawodawcy do przeciwstawienia się oszustwom i nadużyciom podatkowym prowadzącym do uchylania się od obowiązku uiszczania należnych podatków.

Senat postulował wobec tego dodanie specjalnego przepisu przejściowego. Zgodnie z tą regulacją, osobie samotnie wychowującej dziecko na jej wniosek przysługiwałoby ww. odliczenie w zeznaniu podatkowym. Poprawka została jednak odrzucona przez Sejm.

Jak wyraził się RPO (w sprawie tzw. ulgi uczniowskiej – pismo z dnia 12 kwietnia 2022 r. sygn. V.511.603.2022.KB) odstąpienie od zasady praw nabytych jest dopuszczalne tylko w szczególnych okolicznościach, a więc gdy przemawia za tym inna zasada konstytucyjna (wyrok TK z dnia 22 czerwca 1999 r., sygn. akt K 5/99). Uzyskane przez podatników prawo nie powinno być zatem odebrane lub w niekorzystny sposób zmodyfikowane.

Dalsze wątpliwości

Dodatkowo, należy wspomnieć o wątpliwościach interpretacyjnych, które budzi niedookreślenie nowego art. 6 ust. 4f ustawy o PIT, który dotyczy pojęcia wspólnego wychowywania dziecka z drugim rodzicem, co może powodować istotne problemy praktyczne, w szczególności w zakresie postępowań mających na celu ustalenie, czy podatnik miał prawo skorzystać z takiego sposobu rozliczenia. W praktyce nierzadko zdarzają się bowiem sytuacje, gdy dziecko ma kontakt z drugim rodzicem, który jednak w żaden sposób nie łoży na jego utrzymanie.

Senat wprowadził poprawkę liberalizującą ten przepis, która przeszła przez Sejm, jednak nie znalazła się w ostatecznym kształcie ustawy Polski Ład 2.0 z dnia 9 czerwca 2022 r. Zgodnie z uzasadnieniem Senatu: „Nie jest przy tym konieczne, aby drugi z rodziców był w tym czasie całkowicie wyeliminowany z opieki i wychowania dzieci, taki bowiem warunek przeczyłby polityce prorodzinnej Państwa, zmierzającej do systemowego wsparcia rodziców w wychowaniu dzieci, zwłaszcza w samotnym ich wychowaniu. Samotne wychowywanie dzieci przez cały rok podatkowy w rozumieniu, jakie nadaje temu pojęciu organ podatkowy mogłoby być wyłącznie zrealizowane jedynie w odniesieniu do wdów, wdowców i osób rozwiedzionych, którym przyznano wyłączną władzę rodzicielską.”.

Wdrożone zmiany należy ocenić jako pozytywne. Nietrudno jednak odnieść wrażenie, że zostały one wprowadzone pod wpływem nastrojów społecznych. Podkreślić również trzeba, że rząd próbował ograniczyć tę ulgę, natomiast dzięki działaniom RPO i Senatu została ona przywrócona w podobnym zakresie w jakim obowiązywała ona przed 1 stycznia 2022 r. tj. przed wprowadzeniem pierwszej wersji Polskiego Ładu. Zasadniczą zmianą w tej kwestii jest oczywiście podniesienie kwoty wolnej do 30 000 zł, z której rodzic samotnie wychowujący dziecko może skorzystać w podwójnej wysokości (60 000 zł).