Świeżo upieczeni małżonkowie często nabywają nieruchomość w celu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych nowo założonej rodziny. Rzecz jasna jest to przedsięwzięcie trudne pod względem finansowym, dlatego też środki potrzebne na zakup nieruchomości pochodzą nierzadko z różnych źródeł ze strony każdego z małżonków. Środki te wchodzą w skład majątku osobistego każdego z małżonków i są to przede wszystkimoszczędności zgromadzone przed zawarciem małżeństwa lub darowizny od najbliżej rodziny. Innym podstawowym źródłem finansowania zakupu nieruchomości jest bieżące wynagrodzenie za pracę małżonków, a w tym przypadku środki te wchodzą w skład majątku wspólnego. Choć nupturienci zwykle nie zastanawiają się nad tego typu kwestiami, to jednak zawarcie związku małżeńskiego powoduje zmianę w ich wzajemnych stosunkach majątkowych. Opisana powyżej sytuacja rodzi zatem pytanie, do kogo należy nabyta w ten sposób nieruchomość. Problem ten jest również istotny dla wierzycieli, w przypadku gdy któryś z małżonków lub oboje małżonkowie tracą płynność finansową. Kwestią tą zajął się Sąd Najwyższy.
Sąd okręgowy zwrócił uwagę, że w doktrynie i orzecznictwie pojawiły się znaczące rozbieżności w prawnej ocenie sytuacji, gdy w czasie istnienia wspólności majątkowej małżeńskiej nabyty zostaje jakiś składnik majątkowy, za który zapłacono częściowo z majątku osobistego jednego małżonka, a częściowo ze środków stanowiących majątek wspólny małżonków. W tym zakresie funkcjonują trzy główne koncepcje
Majątek wspólny a majątek osobisty w małżeństwie
W dniu 19 października 2018 r. Sąd Najwyższy w składzie 3 sędziów podjął uchwałę o sygnaturze akt III CZP 45/18, stwierdzającą, że rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty.
Uchwała ta podjęta została na kanwie sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Sąd Okręgowy w Poznaniu, postanowieniem z dnia 17 kwietnia 2018 r., sygn. akt II Ca 71/18, zwrócił się do Sądu Najwyższego z następującym pytaniem – „Czy rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje reżim ustawowej wspólności majątkowej, w części ze środków pochodzących z majątku odrębnego jednego z małżonków a w części z ich majątku wspólnego wchodzi w całości do majątku wspólnego, czy też wchodzi do tego z majątków, z którego pochodzi większa część środków na nabycie rzeczy, czy też wchodzi do majątku odrębnego jednego z małżonków i jednocześnie do ich majątku wspólnego w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na nabycie rzeczy?”.
Trzy rozbieżne stanowiska
Sąd okręgowy zwrócił uwagę, że w doktrynie i orzecznictwie pojawiły się znaczące rozbieżności w prawnej ocenie sytuacji, gdy w czasie istnienia wspólności majątkowej małżeńskiej nabyty zostaje jakiś składnik majątkowy, za który zapłacono częściowo z majątku osobistego jednego małżonka, a częściowo ze środków stanowiących majątek wspólny małżonków. W tym zakresie funkcjonują trzy główne koncepcje, przy czym treść obowiązujących przepisów (tj. art. 31 § 1 i art. 33 pkt 10 k.r.o.) nie pozwala natomiast na wykluczenie a priori którejś z wyżej wskazanych koncepcji.
Zgodnie z pierwszą rzecz nabyta przez jednego z małżonków w czasie trwania małżeństwa w części ze środków z majątku osobistego, a w części z majątku wspólnego zawsze stanowi majątek wspólny, bez względu na wartość zaangażowanych środków z tych majątków.
Wedle drugiej koncepcji nabyty przedmiot należy w odpowiedniej ułamkowej części do majątku osobistego oraz do majątku wspólnego, proporcjonalnie do wartości użytych dla jego nabycia środków pochodzących z obu majątków.
Trzecie podejście mówi, że o zaliczeniu nabywanego przedmiotu do majątku wspólnego albo osobistego powinno decydować porównanie wielkości środków użytych z każdego z tych majątków. W konsekwencji nabyty przedmiot przynależy do tego z majątków, z którego pochodzi większa część środków. Jeżeli środki z drugiego majątku są nieznaczne, stanowią nakład rozliczany zgodnie z art. 45 k.r.o. Dopiero gdy to kryterium nie może znaleźć zastosowania ze względu na brak daleko idącej różnicy między zaangażowanymi środkami, to – w braku odmiennej woli małżonków – nabyty przedmiot wchodzi do każdego z majątków w częściach ułamkowych, proporcjonalnie do wysokości zaangażowanych środków.
Priorytetem interes rodziny
Co bardzo istotne sąd okręgowy, prezentując swoje zapatrywanie na sprawę, zwrócił uwagę, że dokonując wykładni przepisów art. 31 § 1 i art. 33 pkt 10 k.r.o., powinno się brać na pierwszym miejscu interes rodziny i postulat wzmacniania więzi rodzinnych, a także przyznać priorytet dobru całej rodziny, a nie partykularnym interesom jej poszczególnych członków. Niewątpliwie istotne dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania rodziny jest zabezpieczenie jej materialnego bytu. Służy temu przede wszystkim wprowadzenie w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, jako zasady, ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. Zatem ocena nabycia określonego przedmiotu majątkowego za środki tylko częściowo wchodzące w skład majątku wspólnego powinna uwzględniać postulowaną przez Konstytucję ochronę rodziny oraz wskazany w Kodeksie sposób jej zabezpieczenia poprzez ustanowienie bezudziałowego i niepodzielnego majątku wspólnego małżonków, służącego zaspokojeniu potrzeb rodziny przez nich tworzonej. Co prawda małżonkowie nie są pozbawieni prawa posiadania, nabywania i dysponowania majątkiem osobistym, niemniej w przypadku ustroju wspólności majątkowej ogranicza się to do przypadków wskazanych wprost w ustawie (art. 33 k.r.o.) i ma charakter wyjątku.
W tym miejscu należy zaznaczyć, że przepisy art. 31 i 33 k.r.o. pozwalają na stwierdzenie, że wszelkie wątpliwościdotyczące przynależności danego przedmiotu do majątku wspólnego, czy też do majątku osobistego małżonka, powinny zostać rozstrzygane na korzyść majątku wspólnego. Ustawodawca w art. 33 k.r.o. w sposób enumeratywny określił składniki majątku osobistego każdego z małżonków, zaś w przypadku majątku wspólnego wskazał tylko niektóre jego składniki, posługując się ogólną regułą, zgodnie z którą w skład majątku wspólnego wchodzą przedmioty nabyte w czasie trwania wspólności przez jednego małżonka lub też oboje małżonków. W uzasadnieniu uchwały z 24.07.1997 r., III CZP 26/97, LEX nr 31295, SN podkreślił, że: „w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przyjęto zasadę, według której regułą jest przynależność dochodu uzyskiwanego w czasie trwania wspólności ustawowej do majątku dorobkowego, wyjątkiem zaś zaszeregowanie konkretnego wpływu do majątku odrębnego poszczególnych małżonków. Zasada ta powinna więc rozstrzygać wszelkie wątpliwości co do tego, czy konkretny przedmiot majątkowy należy zaliczyć do majątku wspólnego, czy też odrębnego”.
Niemniej Sąd Najwyższy wskazał, że zawarcie związku małżeńskiego i przyjęcie wspólności majątkowej tworzy pewną relację między małżonkami, ale nie odbiera im samodzielności i możliwości wchodzenia w relacje cywilnoprawne z innymi osobami. Czynności wymagające zgody małżonka zostały enumeratywnie wymienione w art. 37 k.r.o. Jest to ponadto katalog zamknięty, nie ma zatem przeszkód w zaciąganiu zobowiązań przez jednego małżonka bez zgody drugiego, przy czynnościach prawnych spoza katalogu z powyższego przepisu. Ma to bardzo istotne znaczenie dla wierzycieli małżonków, gdyż na kanwie obowiązujących przepisów małżonkowie odpowiadają majątkiem wspólnym wyłącznie za zobowiązania zaciągnięte wspólnie i zobowiązania zaciągnięte za zgodą drugiego małżonka. Sąd Najwyższy podkreślił ponadto, że musi być jasne w obrębie jakich mas majątkowych następują przesunięcia majątkowe dokonywane przez małżonków.
Autor: Michał Wasilenko
Adwokat, Associate w Departamencie Prawnym, członek Izby Adwokackiej w Lublinie, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Specjalizuje się w prawie spółek handlowych oraz w prawie cywilnym.
