W dniu 15 lutego 2019 r. weszła w życie ustawa z dnia 6 grudnia 2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r. poz. 80) składająca się z trzech krótkich paragrafów (czyli cechująca się niezwykłą wręcz zwięzłością jak na akt legislacyjny), uchylająca § 2 art. 482 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks Cywilny (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1025, dalej jako „KC”), który stanowił jeden z trzech prawnie dopuszczalnych wyjątków od zakazu anatocyzmu.
W praktyce bardzo często naliczanie odsetek od odsetek stanowiło dla przeciętnego kredytobiorcy mechanizm zawiły i niejasny, utrudniający dostrzeżenie rzeczywistej i całkowitej kwoty przysługującej bankowi wierzytelności. Nowe prawo można więc uznać za ukłon ustawodawcy w stronę kredytobiorców, mający na celu zwiększenie przejrzystości struktury zadłużenia
Zakaz anatocyzmu w prawie polskim
Zakaz anatocyzmu, czyli naliczania odsetek od zaległych odsetek, obowiązuje na gruncie prawa polskiego zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 482 § 1 KC. Interpretacja art. 482 § 1 KC pozwala wywieść z jego brzmienia zarówno wspomnianą ogólną zasadę zakazu pobierania odsetek od odsetek za opóźnienie (anatocyzmu), jak i wskazać dwa wyjątki od tak sformułowanej zasady.
Art. 482 § 2 KC stanowił natomiast trzeci wyjątek od zakazu anatocyzmu, wskazując że „przepis paragrafu poprzedzającego nie dotyczy pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe”.
Pojęcie zaległych odsetek w rozumieniu art. 482 § 1 KC obejmuje zarówno odsetki kapitałowe, jak i odsetki za opóźnienie (zob. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 1 października 1998 r., sygn. akt I CKN 782/97, Legalis nr 43053).
Wyjątki od zakazu anatocyzmu określone w art. 482 § 1 KC
Zgodnie z art. 482 § 1 KC od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy.
Pierwsze odstępstwo dopuszcza naliczanie odsetek od odsetek za opóźnienie od dnia wkroczenia na drogę postępowania sądowego w celu ich dochodzenia poprzez wytoczenia powództwa. Najczęściej następuje poprzez dodanie do wartości przedmiotu sporu kwoty zaległych odsetek na dzień wytoczenia powództwa, a następnie naliczanie od tak powstałej kwoty roszczenia głównego stosownych odsetek od tego dnia. Dopuszczalnym jest także sformułowanie żądania pozwu w taki sposób, że odrębnie wskazano kwotę roszczenia głównego oraz odrębnie kwotę naliczonych już odsetek, od których należy naliczać dalsze odsetki.
Drugi wyjątek wystąpi, gdy strony w drodze umowy postanowią powiększyć wysokość kwoty świadczenia głównego o wysokość kwoty naliczonych odsetek. W przypadku umownej kapitalizacji odsetek strony zgodnie uznają naliczone, należne odsetki jako część świadczenia głównego i obejmują tak powstałą kwotę całkowitą jednolitym oprocentowaniem.
Wyjątek od zakazu anatocyzmu określony w art. 482 § 2 KC
W dotychczasowym stanie prawnym art. 482 § 2 KC stanowił trzeci wyjątek od zakazu anatocyzmu, wskazując że „przepis paragrafu poprzedzającego [tj. art. 482 § 2 KC – przyp. autora] nie dotyczy pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe”. Wątpliwości powstałe w odniesieniu do rozumienia pojęcia instytucji kredytowej oraz okoliczności czy wyjątek z art. 482 § 2 KC należy stosować do umowy kredytu wraz z transformacją ustrojową, rozwiało w pewnym zakresie dopiero orzecznictwo. Za dominujący obecnie pogląd uznaje się zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 29 listopada 2001 r. V CKN 603/00 – Legalis numer 326814)stanowisko, zgodnie z którym zakaz anatocyzmu nie dotyczy z mocy art. 482 § 2 KC, zarówno pożyczek, jak i kredytów długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe, a w tym w szczególności przez banki.
Ratio legis nowelizacji
Jak już to zostało wspomniane, do czasu jego uchylenia przez ustawodawcę, art. 482 § 2 KC stanowił trzeci wyjątek od zakazu anatocyzmu, dopuszczalny jedynie w przypadku stosowania przed instytucje kredytowe przy udzielaniu długoterminowych pożyczek. W uzasadnieniu projektu nowelizacji wskazano jednak, że „podstawowym problemem obecnej regulacji jest nieuzasadnione uprzywilejowanie instytucji kredytowych, które są niewątpliwie silniejszą stroną stosunku cywilnoprawnego, jakim jest umowa kredytu czy też pożyczki, kosztem dłużników”.
Uchylenie § 2 art. 482 w ocenie projektodawcy pozwoli przeciwdziałaćzwiększeniu się zadłużenia klientów instytucji kredytowych oraz popadaniu w tzw. pętlę zadłużenia z tytułu możliwości umówienia się z góry o zapłatę odsetek od zaległych odsetek (tzw. procentu składanego), bez wnoszenia powództwa.
Komentarz
Nowelizacja przeprowadzona przez ustawodawcę wymyka się jednoznacznej ocenie. W praktyce bardzo często naliczanie odsetek od odsetek stanowiło dla przeciętnego kredytobiorcy mechanizm zawiły i niejasny, utrudniający dostrzeżenie rzeczywistej i całkowitej kwoty przysługującej bankowi wierzytelności. Nowe prawo można więc uznać za ukłon ustawodawcy w stronę kredytobiorców, mający na celu zwiększenie przejrzystości struktury zadłużenia. Z drugiej strony uchylenie instytucjom kredytowym możliwości pobierania z góry odsetek od odsetek sprawi, że instytucje te zaczną poszukiwać alternatywnych rozwiązań mających na celu zabezpieczenie swych interesów majątkowych, choćby przez zwiększenie oprocentowania udzielanych kwot pieniężnych.
Autor:
Michał Skwarek – aplikant radcowski w Departamencie Prawnym. Absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
