Nowelizacja ustawy z dnia 2 marca 2020 a funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości

Na mocy zarządzeń prezesów poszczególnych sądów zaczęto odwoływać rozprawy, posiedzenia, zamknięte zostały działy obsługi interesanta, biura podawcze oraz czytelnie. Na domiar wszystkiego została w dużej mierze ograniczona możliwość dostępu do placówek pocztowych ze względu na wdrożone zasady bezpieczeństwa oraz znacznie krótsze godziny ich otwarcia. Oczywiście z racji zagrożenia dla zdrowia oraz wprowadzonego stanu epidemii ww. ograniczenia należy uznać za jak najbardziej zasadne. Z drugiej strony dla profesjonalnych pełnomocników stanowią one znacznie utrudnienie dla wykonywania obowiązków, zwłaszcza tych związanych z terminami procesowymi.

Przygotowany przez rząd projekt nowelizacji ustawy, poza dość szeroko komentowanymi rozwiązaniami dla przedsiębiorców, zawiera również regulacje odnoszące się do funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w czasie epidemii

Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, Dz.U. 2020 poz. 374 (dalej zwana jako „Ustawa”) w obecnym kształcie nie zawiera rozwiązań dotyczących funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w czasie epidemii. Dlatego też przygotowany przez rząd projekt nowelizacji ustawy, poza dość szeroko komentowanymi rozwiązaniami dla przedsiębiorców, zawiera również regulacje odnoszące się do funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w czasie epidemii. W niniejszym artykule skupię się na trzech aspektach nowelizacji, które w sposób znaczący wpłyną na sposób prowadzenia postępowań sądowych oraz logistykę sądownictwa.

Współpraca pomiędzy sądami

Zgodnie z regulacjami zawartymi w projekcie nowelizacji w przypadku całkowitego zaprzestania czynności przez sąd powszechny z powodu COVID-19 prezes sądu apelacyjnego może wyznaczyć inny sąd równorzędny, położony na obszarze tej samej apelacji, jako właściwy do rozpoznawania spraw pilnych należących do właściwości sądu, który zaprzestał czynności – mając na względzie zapewnienie prawa do sądu oraz warunki organizacyjne sądów wyznaczenia dokonuje się na czas oznaczony, wynikający z przewidywanego okresu zaprzestania czynności.

W przypadku natomiast całkowitego zaprzestania czynności przez wszystkie sądy powszechne na obszarze apelacji z powodu COVID-19 to pierwszy Prezes Sądu Najwyższego na wniosek prezesa sądu apelacyjnego, na którego obszarze sądy zaprzestały czynności, wyznacza inny sąd jako właściwy do rozpoznania spraw pilnych położony w miarę możliwości na obszarze sąsiedniej apelacji. W przypadku wojewódzkich sądów administracyjnych wyznaczeniem innych sądów do rozpoznania spraw pilnych ma się zająć Naczelny Sąd Administracyjny.

Sąd, który całkowicie zaprzestał czynności z powodu COVID-19, przekazuje akta spraw pilnych wszczętych i niezakończonych sądowi wyznaczonemu jako sąd właściwy. Sąd wyznaczony jako sąd właściwy do rozpoznawania spraw pilnych pozostaje właściwy do zakończenia postępowania w danej instancji. W okresie w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii mają nie być przeprowadzone rozprawy ani posiedzenia jawne, z wyjątkiem rozpraw i posiedzeń jawnych w sprawach pilnych.

Prezes sądu apelacyjnego może delegować sędziego sądu rejonowego, sędziego sądu okręgowego lub sędziego sądu apelacyjnego, za jego zgodą, do pełnienia obowiązków sędziego w innym sądzie rejonowym, sądzie okręgowym lub sądzie apelacyjnym, na czas określony, do rozpoznawania spraw pilnych, jeżeli z powodu COVID-19 wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. Podobna regulacja dotyczy sądów administracyjnych.

Bez wątpienia w obecnej sytuacji przekazywanie spraw pilnych, delegowanie sędziów oraz przesyłanie akt będzie stanowiło wyzwanie organizacyjne oraz logistyczne dla sędziów oraz pozostałych pracowników sądów. Przedmiotowe rozwiązanie budzi ponadto wątpliwości z uwagi na fakt, iż strony oraz ich pełnomocnicy najpewniej będą zmuszeni przemieszczać się do innych miejscowości, w których mieści się sąd, któremu tymczasowo powierzono prowadzenie sprawy w danej sprawie. Biorąc pod uwagę zalecenia rządu dotyczące powstrzymywania się od przemieszczania się, należy uznać ten aspekt przedmiotowego rozwiązania za dość niefortunny.

Zawieszenie i wstrzymanie terminów

Zgodnie z art. 15zzr projektu nowelizacji Ustawy w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, na ten okres ma się nie rozpoczynać, a rozpoczęty ma ulec zawieszeniu bieg następujących terminów przewidzianych przepisami prawa cywilnego i administracyjnego tj.:

1. terminów od zachowania których jest uzależnione udzielenie ochrony prawnej przed sądem lub organem oraz terminy do dokonania przez stronę czynności kształtujących prawa i obowiązki jej lub drugiej strony stosunku prawnego,
2. terminów zasiedzenia, przedawnienia i innych terminów, których niezachowanie powoduje wygaśnięcie lub zmianę praw rzeczowych oraz roszczeń i wierzytelności wynikających ze stosunków cywilnoprawnych, a także popadnięcie w opóźnienie,
3. terminów zawitych, z niezachowaniem których ustawa wiąże ujemne skutki dla strony,
4. terminów do dokonania przez podmioty lub jednostki organizacyjne podlegające wpisowi do właściwego rejestru czynności, które powodują obowiązek zgłoszenia do tego rejestru, a także terminów na wykonanie przez te podmioty obowiązków wynikających z przepisów o ich ustroju.

Niezależnie od powyższego czynności dokonane w celu wykonania uprawnienia lub obowiązku w okresie wstrzymania rozpoczęcia albo zawieszenia biegu terminów mają być skuteczne.

Ponadto w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, na ten okres, ma nie rozpoczynać się, a rozpoczęty ma ulec zawieszeniu bieg następujących terminów procesowych i sądowych w:

1. postępowaniach sądowych, w tym sądowo-administracyjnych,
2. postępowaniach egzekucyjnych,
3. postępowaniach karnych,
4. postępowaniach karnych skarbowych,
5. postępowaniach w sprawach o wykroczenia,
6. postępowaniach administracyjnych,
7. postępowaniach i kontrolach prowadzonych na podstawie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa,
8. kontrolach celno-skarbowych, 
9. postępowaniach w sprawach, o których mowa w art. 15f ust. 9 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 847, z późn. zm.),
10. innych postępowaniach prowadzonych na podstawie ustaw

Wstrzymanie rozpoczęcia i zawieszenie biegu terminów nie dotyczy terminów w rozpoznawanych przez sądy sprawach pilnych, w sprawach wyboru lub powołania konstytucyjnych organów państwa, w przypadku porozumień zawieranych z pracownikami w oparciu o art. 632 § 5 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy) oraz terminów w postępowaniach w sprawach wniosków i pytań prawnych wszczętych i nie zakończonych przed Trybunałem Konstytucyjnym. Z drugiej strony w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ma zostać wstrzymany bieg przedawnienia karalności czynu oraz przedawnienie wykonania kary w sprawach o przestępstwa, przestępstwa i wykroczenia skarbowe oraz w sprawach o wykroczenia.

W tym zakresie w praktyce budzić może wątpliwość interpretacja mało precyzyjnego stwierdzenia zawartego w z art. 15 zzr ust. 1 pkt 1) projektu nowelizacji tj. „terminów od zachowania których jest uzależnione udzielenie ochrony prawnej przed sądem lub organem oraz terminy do dokonania przez stronę czynności kształtujących prawa i obowiązki jej lub drugiej strony stosunku prawnego”. Ponadto wątpliwość budzi również zagadnienie obowiązywania okresu, podczas którego terminy mają zostać zawieszone/ wstrzymane. Nasuwa się bowiem pytanie, od którego dokładnie momentu terminy będą ulegały zawieszeniu/wstrzymaniu. Trzeba mieć bowiem na uwadze, iż stan epidemii został wprowadzony w dniu 20.03.2020 r.

Katalog spraw pilnych

Wyżej wskazane propozycje rozwiązań są ściśle związane z określeniem tzw. katalogu spraw pilnych, który w projekcie nowelizacji obejmuje następujące sprawy:

1. wnioski o zastosowanie, przedłużenie i zmianę tymczasowego aresztowania;
2. w których jest stosowane zatrzymanie;
3. w których orzeczono środek zabezpieczający;
4. przesłuchania świadka w postępowaniu przygotowawczym przez sąd na podstawie art. 185a–185c albo art. 316 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 30), gdy podejrzany jest zatrzymany;
5. w przedmiocie europejskiego nakazu aresztowania;
6. w przedmiocie zarządzenia przerwy w wykonaniu kary w systemie dozoru elektronicznego;
7. o zastosowanie i przedłużenie środka detencyjnego w postaci umieszczenia cudzoziemca w strzeżonym ośrodku, o zastosowanie lub przedłużenie wobec niego aresztu dla cudzoziemców;
8. w których wykonywana jest kara pozbawienia wolności albo inna kara lub środek przymusu skutkujący pozbawieniem wolności, jeżeli rozstrzygnięcie sądu dotyczy zwolnienia osoby pozbawionej wolności z zakładu karnego lub aresztu śledczego albo jest niezbędne do wykonania takiej kary lub środka przymusu w tym zakładzie lub areszcie;
9. o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką;
10. o których mowa w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1878 oraz z 2019 r. poz. 730 i 1690);
11. dotyczące umieszczenia lub przedłużenia pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich;
12. dotyczące umieszczenia małoletniego cudzoziemca w placówce opiekuńczo-wychowawczej;
13. z zakresu postępowania wykonawczego w sprawach, o których mowa w pkt 8–12;
14. wniosków o ustanowienie kuratora w celu reprezentowania interesów małoletnich w postępowaniu przed sądem lub innym organem w sprawach pilnych;
15. o których mowa w ustawie z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz. U. z 2019 r. poz. 2203 oraz z 2020 r. poz. 278); – 15 –
16. przesłuchania przez sąd osoby w trybie zabezpieczenia dowodu lub co do której zachodzi obawa, że nie będzie można jej przesłuchać na rozprawie.

Sprawami pilnymi, rozpatrywanymi przez sądy administracyjne, mają być sprawy, w przypadku których Ustawa określa termin ich rozpatrzenia przez sąd oraz sprawy wniosków o wstrzymanie wykonania aktu lub czynności.

Prezes sądu dokonujący wyznaczenia sądu właściwego do rozpoznawania spraw pilnych należących do właściwości sądu, który zaprzestał czynności, może wskazać także sprawy inne niż pilne należące do właściwości tego sądu, do których rozpoznawania będzie właściwy sąd wyznaczony. Dodatkowo prezes właściwego sądu może zarządzić rozpoznanie każdej sprawy jako pilnej, jeżeli jej nierozpoznanie mogłoby spowodować niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia ludzi lub zwierząt, poważną szkodę dla interesu społecznego, albo ze względu na grożącą niepowetowaną szkodę materialną, a także gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości.

W tym miejscu zauważyć trzeba, iż ww. propozycja katalogu spraw pilnych nie zawiera spraw dotyczących ustanawiania zabezpieczeń w postępowaniu cywilnym. Oczywiście projekt nowelizacji przewiduje swojego rodzaju „furtkę awaryjną”, czyli uznanie danej sprawy jaką pilną albo skierowanie sprawy innej niż pilna do rozpoznania. Niemniej uznanie danej sprawy za pilną albo skierowanie jej do rozpoznania będzie uzależnione od decyzji prezesa sądu.