Do najistotniejszych działań restrukturyzacyjnych należą więc, oprócz fuzji i przejęć, podziały spółek, aporty mające za przedmiot zarówno zorganizowany zespół składników majątkowych, taki jak przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część, jak również poszczególne elementy majątku jednostki wnoszącej aport, a także transakcje sprzedaży udziałów lub akcji w spółkach prawa handlowego. Do podstawowych operacji restrukturyzacyjnych, mających na celu zwiększenie rentowności danej jednostki, należą fuzje i przejęcia. Możliwość zwiększania udziału w rynku poprzez działania restrukturyzacyjne wynika z faktu, iż co do zasady są one dokonywane w tej samej lub w pokrewnych branżach bądź w branżach powiązanych funkcjonalnie. Przez pojęcie fuzji (ang. merger) należy rozumieć połączenie dwóch lub większej liczby jednostek gospodarczych, w wyniku czego zostaje zawiązany nowy podmiot, będący sukcesorem praw i obowiązków łączonych jednostek. Fuzje, są co do zasady przekształceniem dobrowolnym, dotyczą zazwyczaj jednostek podobnej wielkości, mających porównywalny udział w rynku. Istotą przejęcia (ang. acquisition lub takeover) jest uzyskanie kontroli przez jedną, zazwyczaj silniejszą ekonomicznie jednostkę, nad innym podmiotem, co dokonywane jest poprzez zakup pakietu udziałów lub akcji przejmowanego podmiotu, który pozwala jednostce przejmującej na zarządzanie i kontrolę jednostki przejmowanej. W przeciwieństwie do fuzji w przypadku przejęcia żadna z jednostek uczestniczących w tym przekształceniu nie traci osobowości prawnej. Przejęcia innych jednostek gospodarczych mogą mieć zarówno dobrowolny, jak i wrogi charakter. Przejęcie przyjazne (ang. friendly takeover) ma miejsce wtedy, gdy przejmowana jednostka wyraża zgodę na przejęcie, które w efekcie dokonywane jest dobrowolnie, przy udziale, a przynajmniej za zgodą zarządu i właścicieli jednostki przejmowanej. Natomiast wrogie przejęcie (ang. hostile takeover) sprowadza się do nabycia własności danej jednostki wbrew jej woli. Zarówno fuzje, jak i przejęcia nie są jednorodną formą restrukturyzacji jednostek gospodarczych. Podstawowy podział tych przekształceń (za M. Lewandowski, Fuzje i przejęcia jako metody wzrostu przedsiębiorstw, Poznań 1998) wedle kryterium profilu działalności jednostek uczestniczących w danej restrukturyzacji obejmuje:
-
integrację poziomą (gdy łączą się podmioty o tym samym profilu działalności)
-
integrację pionową (gdy łączą się jednostki zajmujące różne pozycje w systemie produkcji np. producent mebli przejmuje firmę dostawczą, dzięki czemu uzyska kontrolę nad nową częścią rynku, tj. transportem swych produktów),
-
integrację koncentryczną (gdy przedmioty działalności łączących się jednostek są podobne lub powiązane ze sobą, ale nie tożsame, zaś relacje łączących się jednostek nie mają charakteru integracji pionowej),
-
integrację konglomeratową (gdy przedmioty działalności łączących się jednostek są całkowicie rozbieżne).
Powyższy podział fuzji i przejęć nie jest jedynym, wedle różnorodnych kryteriów można wyodrębnić odmienne kategorie tych przekształceń. Oprócz fuzji i przejęć istnieje szereg innych działań restrukturyzacyjnych, które przynajmniej do pewnego etapu zachodzą wewnątrz danej jednostki. Do tej kategorii zaliczyć należy podziały przedsiębiorstw oraz wszelkiego rodzaju przekształcenia, których przedmiotem jest wydzielona ze struktur danej jednostki masa majątkowa (np. przedsiębiorstwo, zorganizowana część przedsiębiorstwa, oddział spółki, czy poszczególne składniki majątkowe), a także sprzedaż (nabycie) udziałów lub akcji, która nie zawsze musi prowadzić do przejęcia jednostki, której udziały (akcje) są nabywane. Podziały jednostek gospodarczych stanowią rodzaj restrukturyzacji podlegającej na przeniesieniu majątku danego podmiotu na co najmniej dwie istniejące lub nowo zawiązane jednostki bądź na wydzieleniu ze struktur danego przedsiębiorstwa masy majątkowej, która zostanie następnie przeniesiona na inny istniejący lub nowo zawiązany podmiot (tzw. podział przez wydzielenie). Z perspektywy jednostki, która w związku z podziałem innego podmiotu otrzymuje określoną masę majątkową, przekształcenie to stanowi przejęcie, stąd też restrukturyzacje tego typu jedynie dla podmiotu dzielonego stanowią przekształcenie wewnętrzne. Sprzedaż (nabycie) udziałów lub akcji może prowadzić do przejęcia jednostki, której udziały (akcje) są nabywane, aczkolwiek z perspektywy podmiotu zbywającego te walory majątkowe transakcja ta może zmierzać wyłącznie do pozyskania kapitału, zwłaszcza gdy zbywane są udziały (akcje) w podmiotach trzecich. Kupno udziałów lub akcji może także stanowić formę inwestycji w określone papiery wartościowe, które w przyszłości mogą być źródłem zysków kapitałowych dla jednostki nabywającej te prawa majątkowe, bez zamiaru ani faktycznego przejęcia kontroli nad jednostką, której udziały (akcje) są nabywane. Szczególnym rodzajem przekształceń są tzw. aporty, czyli wkłady niepieniężne do spółek handlowych, w zamian za które jednostka otrzymująca aport wydziela jednostce dokonującej danego wkładu niepieniężnego określoną ilość swoich udziałów lub akcji. Przedmiotem aportu mogą być wszelkiego rodzaju rzeczy bądź prawa majątkowe, z wyłączeniem pieniędzy, w szczególności zaś przedsiębiorstwo lub zorganizowana część przedsiębiorstwa podmiotu wnoszącego aport, poszczególne aktywa rzeczowe bądź wartości niematerialne i prawne, a także udziały (akcje) w innych jednostkach gospodarczych. Wyzbycie się przez przedsiębiorstwo części swego majątku w drodze sprzedaży aktywów również stanowi formę restrukturyzacji, której istota może polegać na pozbyciu się nieprzynoszących oczekiwanych korzyści walorów majątkowych bądź pozyskaniu kapitału niezbędnego do planowanych inwestycji. Ostatnim rodzajem restrukturyzacji przedsiębiorstw są zmiany formy prawnej prowadzonej działalności. Przekształcenia te mogą być podyktowane różnorodnymi przyczynami o biznesowym charakterze – przykładowo przekształcenie spółki cywilnej w spółkę komandytową pozwala na ograniczenie odpowiedzialności spółki do wysokości sumy komandytowej, natomiast przekształcenie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w spółkę akcyjną pozwala spółce przekształconej na wejście na giełdę oraz pozyskania kapitału z emisji akcji. Zmiana formy prawnej prowadzonej działalności nie stanowi przekształcenia typu dezinwestycji, albowiem przekształcany podmiot nie wyzbywa się w związku z taką restrukturyzacją żadnych składników swego majątku. Są to więc restrukturyzacje związane przede wszystkim ze zwiększeniem bezpieczeństwa prowadzonej działalności, pozyskaniem zewnętrznego źródła finansowania bądź wypracowaniem możliwie skutecznej formy prawnej prowadzenia działalności biznesowej.
Wszystkie powyższe przekształcenia przedsiębiorstw nie pozostają obojętne na gruncie prawa podatkowego, powodując różnorodne implikacje podatkowe, których skutki mogą niekiedy niweczyć finansowe efekty planowanej bądź, co gorsze, już dokonanej restrukturyzacji. A contrario niezależnie od motywów natury stricte biznesowej, odpowiednie planowanie podatkowe może prowadzić do wygenerowania dodatkowych korzyści finansowych w związku z zamierzonym przekształceniem. Skala możliwych do uzyskania korzyści o podatkowym charakterze może niekiedy być czynnikiem przesądzającym o wyborze konkretnej formy przekształcenia. Z powyższych względów podatkowe aspekty działań restrukturyzacyjnych zawsze powinny być rozpatrywane jako ich integralna część.
