Reforma postępowania cywilnego. Część V – przywrócenie postępowania w sprawach gospodarczych

Ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019r., poz. 1469) dokonano licznych i istotnych zmian w Kodeksie postępowania cywilnego (dalej jako: „k.p.c.”). Część zmian weszła w życie 21 sierpnia 2019 r., jednak zdecydowana większość z nich będzie obowiązywała od 7 listopada 2019 r. Dotychczas opisaliśmy wybrane zmiany w kolejnych odsłonach cyklu – zapraszamy do lektury: Część I, Reforma postępowania cywilnego - najważniejsze zmiany. Część II. Nowy system doręczeń, Reforma postępowania cywilnego Cz III - zmiany w zakresie posiedzenia przygotowawczego i planu rozprawy, Reforma postępowania cywilnego. Część IV - postępowanie dowodowe).

Rozszerzony katalog spraw gospodarczych 

Wskazanie jako kompetentnych do rozpoznawania spraw gospodarczych sądów gospodarczych ustawodawca przeniósł z ustawy z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych do ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych. Zgodnie z nowym przepisem art. 10 a Prawa o ustroju sądów powszechnych sądy gospodarcze rozpoznają sprawy gospodarcze oraz inne sprawy z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego należące do ich właściwości z mocy przepisów odrębnych. Sądamigospodarczymi są powołane do tego wydziały sądów powszechnych. 

Z kolei przepis art. 458² § 1 k.p.c. definiuje, że sprawami gospodarczymi są sprawy:

1) ze stosunków cywilnych między przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej; 

2) określone w pkt 1, choćby którakolwiek ze stron zaprzestała prowadzenia działalności gospodarczej; 

3) ze stosunku spółki oraz dotyczące roszczeń, o których mowa w art. 291–300 i art. 479–490 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 505); 

4) przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub o naprawienie szkody z tym związanej oraz o zakazanie albo ograniczenie działalności zagrażającej środowisku; 

5) z umów o roboty budowlane oraz ze związanych z procesem budowlanym umów służących wykonaniu robót budowlanych; 

6) z umów leasingu; 

7) przeciwko osobom odpowiadającym za dług przedsiębiorcy, także posiłkowo lub solidarnie, z mocy prawa lub czynności prawnej; 

8) między organami przedsiębiorstwa państwowego; 

9) między przedsiębiorstwem państwowym lub jego organami a jego organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór; 

10) z zakresu prawa upadłościowego i restrukturyzacyjnego; 

11) o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, którym jest orzeczenie sądu gospodarczego prawo-mocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu albo ugoda zawarta przed tym sądem; 

12) o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego opartego na prawomocnym lub podlegającym natychmiastowemu wykonaniu orzeczeniu sądu gospodarczego albo ugodzie zawartej przed tym sądem. 

Nie są sprawami gospodarczymi sprawy o:

1) podział majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej po jej ustaniu; 

2) wierzytelność nabytą od osoby niebędącej przedsiębiorcą, chyba że wierzytelność ta powstała ze stosunku prawnego w zakresie działalności gospodarczej prowadzonej przez wszystkie jego strony.

Jak wynika z powyższego katalogu, jako sprawy gospodarcze potraktowano zasadniczo wszystkie umowy o roboty budowlane, z umów leasingu, a także przeciwko osobom odpowiadającym za dług przedsiębiorcy, także posiłkowo lub solidarnie, z mocy prawa lub czynności prawnej.

W postępowaniu dowodowym ograniczono także dowody z zeznań świadków, w ten sposób, że sąd może dopuścić taki dowód jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy

Instytucje wykluczone w postępowaniu w sprawach gospodarczych

Jak wynika choćby ze wskazanego powyżej rozszerzonego katalogu spraw gospodarczych, poza przedsiębiorcami mogą występować także strony nimi niebędące, a wśród przedsiębiorców zapewne pokaźną grupę będą stanowić osoby fizyczne prowadzące zazwyczaj działalność na mniejszą skalę. Dlatego też osoby takie mogą żądać rozpoznania sprawy z pominięciem przepisów o postępowaniu gospodarczym. Żądanie takie będzie wiążące dla sądu, a jego konsekwencją będzie rozpoznanie sprawy przez sąd gospodarczy, ale bez stosowania przepisów o postępowaniu gospodarczym, czyli w „zwykłym” procesie ( art. 458⁶§ 1 k.p.c.)

Celem powrotu do postępowania odrębnego w sprawach gospodarczy jest usprawnienie i przyspieszenie rozpoznania tego typu spraw. Z powyższych względów w postępowaniu w sprawach gospodarczych nie mogą być stosowane następujące instytucje:

• zmiana powództwa polegająca na wystąpieniu z nowym roszczeniem zamiast lub obok dotychczasowego, z wyjątkiem, że w przypadku zmiany okoliczności powód może żądać, zamiast pierwotnego przedmiotu sporu, jego równowartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się może nadto rozszerzyć powództwo o świadczenia za kolejne okresy,

• zmiany podmiotowe w procesie na zasadzie art. 194–196 k.p.c. i art. 198 k.p.c. (dopuszczalne pozostają tylko interwencja główna lub uboczna z art. 75–83 i przypozwanie z art. 84–85) 

• przekazanie sądowi okręgowemu sprawy pozostającej w związku ze sprawą prowadzoną przez ten sąd na zasadzie art. 205 k.p.c.

• zawieszenie postępowania wskutek niestawiennictwa stron na rozprawie na zasadzie art. 177 § 1 pkt 5 k.p.c.

• powództwo wzajemne z art. 204 k.p.c.

Powrót do zasad prekluzji dowodowej

W postępowaniu gospodarczym powrócono do zasad prekluzji dowodowej obowiązujących w postępowaniu gospodarczym przed 3 maja 2012 r. Zgodnie z nowym przepisem art. 458⁵ § 1 k.p.c. powód jest obowiązany powołać wszystkie twierdzenia i dowody w pozwie, a pozwany – w odpowiedzi na pozew. W myśl § 2. doręczając pouczenia, o których mowa w art. 458⁴ § 1, przewodniczący wzywa stronę, by w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż tydzień, powołała wszystkie twierdzenia i dowody. W paragrafie 3 widnieje zapis, iż stosownie do okoliczności sprawy przewodniczący może określić inny termin do powołania przez stronę twierdzeń i dowodów. Natomiast § 4 mówi, że twierdzenia i dowody powołane z naruszeniem § 1–3 podlegają pominięciu, chyba że strona uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. W takim przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym ich powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania.

Jeżeli sięgnąć pamięcią do postępowania gospodarczego sprzed 3 maja 2012 r., to zauważyć można w jak obszerny sposób formułowane były uzasadnienia pism procesowych, zawierające kolejne, „nowe” wnioski dowodowe, których potrzeba powołania zawsze przecież mogła wyniknąć później. Wobec tego można mieć wątpliwości co do tego czy przywrócenie powyższych zasad prekluzji dowodowej rzeczywiście usprawni postępowanie.

Zawarcie umowy dowodowej

Nowością w postępowaniu gospodarczym jest możliwości zawarcia przez strony umowy dowodowej. Zgodnie z art. 458⁹ § 1 k.p.c. Strony mogą się umówić o wyłączenie określonych dowodów w postępowaniu w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy. Umowa musi być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności albo ustnie przed sądem. Umowy nie można zawrzeć pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Z kolei zarzut nieważności umowy dowodowej można będzie podnieść najpóźniej na posiedzeniu, na którym powołano się na jej postanowienia, albo w następnym piśmie procesowym w odpowiedzi na pismo, w którym powołano się na umowę dowodową. 

Sąd z urzędu nie będzie mógł zatem dopuścić dowodów wyłączonych umową dowodową, chyba, że będą postawy do uznania takiej umowy dowodowej za nieważną. Natomiast jeżeli okaże się, że w skutek umowy dowodowej nie będzie można za pomocą dowodów ustalić okoliczności sprawy, z uwagi na to, że brak będzie dowodów – wówczas przewidziana jest możliwość rozszerzenia uznania sędziowskiego co do okoliczności sprawy (art. 458⁹ § 7 k.p.c.). 

Z treści przepisów dotyczących umowy dowodowej wynika jak się wydaje, iż nie ma przeszkód aby umowa dowodowa była zawierana już na etapie zawierania przez strony właściwej umowy lub nawet aby umowa dowodowa była częścią właściwej umowy zawieranej przez strony. W skrajnych przypadkach można również wyobrazić sobie umowę dowodową, która będzie wyłączać wszystkie inne dowody w postępowaniu dowodowym za wyjątkiem dowodu z samej właściwej umowy i dokumentów poświadczających wykonanie tejże umowy, co może istotnie ograniczać możliwość wykazywania jakichkolwiek dodatkowych okoliczności istotnych dla rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym oraz doprowadzić do jeszcze większego stopnia skomplikowania złożonych umów o roboty budowlane, umów konsorcjalnych czy też umów inwestycyjnych. Z drugiej strony należy pamiętać, iż art. 458 daje możliwość słabszym, mniej doświadczonym podmiotom takim jak strony niebędące przedsiębiorcami oraz przedsiębiorcy będący osobami fizycznymi, niejako uchylenia się od skutków niekorzystnej dla nich umowy dowodowej na skutek złożenia przez te podmioty wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu „zwykłym” a nie w postępowaniu gospodarczym. 

W postępowaniu dowodowym ograniczono także dowody z zeznań świadków, w ten sposób, że sąd może dopuścić taki dowód jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy.

Należy także zwrócić uwagę, że wyrok w sprawie gospodarczej będzie stanowił tytuł zabezpieczenia.