Reforma postępowania cywilnego. Część VI – zmiany w postępowaniu odwoławczym

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że warunkiem wniesienia środka zaskarżenia, w tym apelacji, będzie obecnie uprzednie złożenie wniosku o doręczenie orzeczenia z pisemnym uzasadnieniem. Jednocześnie ustanowiono opłatę od wniosku o doręczenie orzeczenia w kwocie 100,00 zł (nowy art. 25b ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). 

Apelujący, powołując fakt wykazany dowodem utrwalonym za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, musi oznaczyć konkretną część zapisu dotyczącą tego faktu (minuty i sekundy)

Zgodnie z nowymi przepisami, kontrola formalna apelacji, a więc ustalenie, czy apelacja spełnia wymagania co do formy, treści, terminu i opłaty (od których zależy skuteczność tej czynności, czyli rozpoznanie sprawy przez sąd II instancji) należy do postępowania odwoławczego i będzie dokonywana przez sąd odwoławczy. Jedyną czynnością sądu I instancji pozostanie przedstawienie akt z apelacją sądowi odwoławczemu.

W zakresie spraw związanych z nadaniem biegu apelacji, czynności może dokonywać referendarz sądowy (art. 373 § 2 k.p.c.). Kontrola formalna apelacji ogranicza się do oceny ściśle sprecyzowanych przesłanek, a co za tym idzie, nie może być uznana za sprawowanie wymiaru sprawiedliwości (co jest zastrzeżone wyłącznie dla sędziów). Wspomniana kontrola jest czynnością sądową i stanowi formę ochrony prawnej, a więc może być wykonywana przez referendarzy sądowych.

Apelację nadal wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżącej wyroku z uzasadnieniem. Jak już wskazano powyżej, złożenie wniosku o uzasadnienie wyroku jest konieczną przesłanką wniesienia środka zaskarżenia. W przypadku przedłużenia terminu do sporządzenia pisemnego uzasadnienia wyroku na podstawie art. 329 § 4 k.p.c, termin do wniesienia apelacji wynosi trzy tygodnie (art. 369 § 1¹ k.p.c.) O terminie tym sąd zawiadamia stronę doręczając jej wyrok z uzasadnieniem, z tym że jeżeli w zawiadomieniu termin ten wskazano błędnie, a strona się do niego zastosowała, to apelację uważa się za wniesioną w terminie (art. 369 § 1¹ k.p.c.). 

W sytuacji gdy strona w terminie wniesie apelację bezpośrednio do sądu II instancji, to sąd odwoławczy jedynie zawiadamia sąd I instancji o tym fakcie i żąda przedstawienia akt sprawy (art. 369 § 3 k.p.c.). 

W przepisie art. 368 k.p.c. dotyczącym wymogów apelacji dodano nowe paragrafy 1^₁- 1³. Z art. 368 § 1¹ k.p.c wynika, że jeżeli apelujący podnosi zarzuty dotyczące podstawy faktycznej rozstrzygnięcia musi wskazać fakty istotne dla rozstrzygnięcia lub ustalone przez sąd I instancji niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy. Taki obowiązek będzie też odnosił się do faktów nieustalonych przez sąd, a zdaniem apelującego, mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia. 

Powołując nowe fakty lub dowody, należy uprawdopodobnić, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem I instancji nie było możliwe albo potrzeba ich powołania wyniknęła później (art. 368 § 1² k.p.c.)

Najistotniejsza jednak z punktu widzenia praktyki wydaje się zmiana, o której mowa w nowym przepisie art. 368 § 1³ k.p.c. Apelujący, powołując fakt wykazany dowodem utrwalonym za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, musi oznaczyć konkretną część zapisu dotyczącą tego faktu (minuty i sekundy). Tak więc, gdy strona w apelacji powołuje się na przeprowadzony w postępowaniu pierwszo-instancyjnym dowód np. z przesłuchania stron, świadków lub biegłych albo zapis oględzin, to musi wskazać część zapisu dotyczącą tego faktu. Uzasadniając konieczność wprowadzenia takiej zmiany, słusznie wskazano, że brak tego wymogu powoduje konieczność odsłuchiwania przez sędziów II instancji wielu godzin nagrań nie wiążących się z zarzutami apelacji, co oznacza oczywistą stratę czasu, a strona która podnosi zarzut w tym zakresie wie dokładnie, w którym miejscu dane zeznania się znajdują.

Należy wskazać, że zasadniczo sąd II instancji może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, jeżeli przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Natomiast rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne, jeżeli strona w apelacji lub odpowiedzi na apelację złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy.

Istotna zmiana została wprowadzona także w przepisie art. 373¹ k.p.c., zgodnie z którym apelację doręcza się stronom i mają one prawo do wniesienia odpowiedzi na apelację. Powyższa zmiana oznacza, że w postępowaniach, w których występuje wielość podmiotów po stronie powodowej albo pozwanej, każdy powinien otrzymać apelację i każdy będzie miał prawo do wniesienia odpowiedzi na apelację. 

Nowością w zakresie orzeczeń sądów odwoławczych jest możliwość sporządzenia przez sąd pisemnego uzasadnienia albo transkrypcji wygłoszonego uzasadnienia

W postępowaniu cywilnym obowiązuje system apelacji pełnej, co oznacza, że sąd II instancji w granicach zaskarżenia rozpoznaje sprawę poniekąd ponownie. Sąd odwoławczy może dokonać własnych ustaleń faktycznych, ale może także przyjąć za własne ustalenia sądu I instancji. Co do zasady sąd II instancji w razie uwzględnienia apelacji powinien dążyć do wydania orzeczenia reformatoryjnego (czyli zmieniającego wyrok sądu I instancji) niż kasatoryjnego (czyli uchylającego wyrok i przekazania do ponownego rozpoznania). Dokonując zmian w kodeksie postępowania cywilnego wskazano, że ograniczenie uchylania wyroku i przekazania do ponownego rozpoznania w wielu przypadkach nie było najlepszym rozwiązaniem, ponieważ sądy I instancji niekiedy przerzucały na sąd odwoławczy obowiązek dokonania ustaleń faktycznych i przeprowadzenia postępowania dowodowego w sprawie. W skrajnych sytuacjach, w postępowaniu odwoławczym konieczne było czasochłonne przeprowadzanie analiz stanu faktycznego i ocena dowodów w zasadzie na nowo. Powyższe powodowało nakład pracy po stronie sądu odwoławczego, która powinna być wykonana przez sąd I instancji. Z tych właśnie względów w zmienionym przepisie art. 386 § 5 k.p.c. zdecydowano się na rozwiązanie, zgodnie z którym w przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sąd I instancji rozpoznaje ją w tym samym składzie, chyba, że jest to niemożliwe, albo powodowałoby nadmierną zwłokę w postępowaniu. Powyższa zmiana ma na celu obciążyć nakładem pracy tego sędziego, którego orzeczenie zostało uchylone. Powyższe ma stanowić motywację do starannego prowadzenia postępowania w I instancji, jednak słusznie podnosi się, że sąd I instancji, który ma poniekąd „poprawić” swoje uchybienia może stać na swoim stanowisku, w słusznym jego zdaniem przekonaniu, że pierwotne rozstrzygniecie było prawidłowe. Powyższych obaw nie eliminuje przepis art. 386 § 6 k.p.c. o związaniu oceną prawną sądu odwoławczego, bowiem zawsze można argumentować, że przy ponownym rozpatrzeniu sprawy nastąpiła zmiana stanu faktycznego, także poprzez jego uzupełnienie, co zdaniem sędziego rozstrzygającego ponownie sprawę w I instancji potwierdzi słuszność pierwotnego rozstrzygnięcia.

Nowością w zakresie orzeczeń sądów odwoławczych jest możliwość sporządzenia przez sąd pisemnego uzasadnienia albo transkrypcji wygłoszonego uzasadnienia. 

Słusznym i korzystnym dla stron rozwiązaniem jest możliwość wstrzymania wykonania orzeczenia sądu II instancji już od chwili jego wydania a przed wniesieniem skargi kasacyjnej (art. 388 § 1 k.p.c.)

W przypadku odrzucenia apelacji zażalenie będzie przysługiwało do innego składu sądu II instancji (art. 3942k.p.c.)

Zażalenia

Zmiany w zakresie przepisów dotyczących zażaleń mają na celu radykalne przyspieszenie postępowania. Po zmianach większość zażaleń na orzeczenia sądu I instancji będzie rozpoznawane przez inny skład tego samego sądu. Szacuje się, iż około 80% zażaleń będzie rozpatrywane w sądzie I instancji i dopiero jeżeli składu nie będzie można wyznaczyć w sądzie I instancji, wówczas będzie to sąd II instancji. 

Zatem zmiany, jakich dokonał ustawodawca w tej materii, powodują, że zażalenie będzie miało charakter niedewolutywny (art. 394¹a § 1 k.p.c.). Sprawami, co do których będzie obowiązywała reguła zażalenia poziomego (niedewolutywnego) będą:

1) odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie;

2) oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji;

3) rygor natychmiastowej wykonalności;

4) wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia do czasu rozstrzygnięcia skargi o wznowienie postępowania;

5) stwierdzenie prawomocności orzeczenia;

6) skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia;

7) odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia;

8) sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;

9) zwrot zaliczki, zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz wynagrodzenie biegłego, mediatora i należności świadka, a także koszty przyznane w nakazie zapłaty, jeżeli nie wniesiono środka zaskarżenia od nakazu;

10) oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;

11) zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem;

12) odrzucenie zażalenia;

13) odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego.

Należy też zwrócić uwagę na nowy przepis art. 767⁴ § 1¹ k.p.c., zgodnie z którym w postępowaniu egzekucyjnym zażalenia będą rozpatrywane także przez ten sam sąd, ale w składzie trzech sędziów.

Wyjątkowo zatem zażalenie będzie miało charakter dewolutywny (co oznacza przeniesienie sprawy do wyższej instancji) i będzie to dotyczyło przypadków wskazanych w przepisie art. 394 § 1 k.p.c. czyli postanowień sądu I instancji kończących postępowanie w sprawie, oraz postanowień, których przedmiotem jest:

1) zwrot pisma wniesionego jako pozew, z którego nie wynika żądanie rozpoznania sprawy;

2) zwrot pozwu;

3) odmowa odrzucenia pozwu;

4) przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie;

5) zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;

6) zwrot kosztów, określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu, zwrot opłaty lub obciążenie kosztami sądowymi – jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy.

Powyższa zmiana ma ukrócić możliwość przewlekania postępowania głównego, co polegało na składaniu licznych zażaleń, np. w sprawie zwolnienia od kosztów, wyłączenia sędziego i innych. Wskazano, że poddanie kontroli poziomej rozstrzygnięć sądu w kwestiach co prawda istotnych dla stron, ale jednak incydentalnych dla rozstrzygnięcia głównego, zapewni szybsze rozpoznanie sprawy, chociażby ze względu na brak konieczności przesyłania akt do sądu odwoławczego. 

Ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019r., poz. 1469) dokonano licznych i istotnych zmian w Kodeksie postępowania cywilnego (dalej jako: „k.p.c.”). Część zmian weszła w życie 21 sierpnia 2019 r., jednak zdecydowana większość z nich będzie obowiązywała od 7 listopada 2019 r. Dotychczas opisaliśmy wybrane zmiany w kolejnych odsłonach cyklu – zapraszamy do lektury: Część I, Reforma postępowania cywilnego - najważniejsze zmiany. Część II. Nowy system doręczeń, Reforma postępowania cywilnego Cz III - zmiany w zakresie posiedzenia przygotowawczego i planu rozprawy, Reforma postępowania cywilnego. Część IV - postępowanie dowodowe), Reforma postępowania cywilnego. Część V – przywrócenie postępowania w sprawach gospodarczych